Θεογονία Hσιόδου – Γενεαλογικό δέντρο Θεών

Τις Ελληνικές θεότητες συναντούμε σε όλα τα αρχαία και νεώτερα κείμενα, όπως του Ησίοδου, του Όμηρου, του Απολλώνιου του Ρόδιου κλπ.

Όμως κατ’ εξοχήν σε ποίημα, μόνο ο Ησίοδος έγραψε για τη θεογονία πλήρως και απ’ ότι γνωρίζω μόνο ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, σε κείμενο.

Εκτός από τα θεογονικά ποιήματα που κυκλοφορούσαν με το όνομα του Ορφέα γνωρίζουμε από σκόρπιες πληροφορίες στα αρχαία κείμενα ότι ήδη από τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. υπήρχαν και άλλες θεογονίες που αποδίδονταν σε μυθικά ή και ιστορικά πρόσωπα.

Με βάση τα αποσπάσματα που διαθέτουμε γι’ αυτές μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν είχαν άμεση εξάρτηση από τη Θεογονία του Ησιόδου, αλλά ότι αντιπροσώπευαν διαφορετικές πραγματώσεις του ίδιου παραδοσιακού ποιητικού είδους. Ποιητικές Θεογονίες αποδίδονταν, εκτός από τον Ορφέα και το Μουσαίο, στον Αριστέα και τον Επιμενίδη. Θεογονίες σε πεζό λόγο στον Άβαρη και τον Φερεκύδη. Κοσμογονίες στο Αίνο και τον Θάμυρη.

Στοιχεία αναφερόμενα στη Θεογονία του Ησιόδου:

Ο τίτλος του έργου καθιερώθηκε μάλλον από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους. Ο Ηρόδοτος κάνει για τη θεογονίην που έφτιαξαν ο Όμηρος και ο Ησίοδος για λογαριασμό των Ελλήνων.

Τα βασικά μέρη του ποιήματος όπως μας σώζεται, είναι τα ακόλουθα:

1-115 : Προοίμιο το οποίο διακρίνεται σε δύο μικρότερες ενότητες:
ύμνος στις Μούσες, 1-103.
επίκληση στις Μούσες, 104-115.

116-962 : Θεογονία και Κοσμογονία. Διακρίνεται στις εξής υποενότητες,

1. οι πρώτες τέσσερις υπάρξεις (Χάος, Γαία, Έρως, Τάρταρος), 116-122.
2. η 1η θεϊκή γενιά, 123-210: α) τα τέκνα του Χάους και τα τέκνα τους, 123-125, β) τα παιδιά της Γης με παρθενογένεση και με τον Ουρανό, 126-153, γ) η πρώτη πράξη της θεϊκής διαδοχής (ευνουχισμός του Ουρανού και γέννηση της Αφροδίτης), 154-210.
3. η 2η θεϊκή γενιά, 211-239: 1) τα τέκνα της Νύχτας και της Έριδας, 211-232, 2) τα τέκνα του Πόντου, 232-239.
4. η 3η θεϊκή γενιά, 240-886: 1) τα τέκνα του Νηρέα, 240-264, 2) τα τέκνα του Θαύμαντα, 265-269, 3) τα τέκνα του Φόρκη και της Κητώς και οι απόγονοι τους, 270-336, 5) τα εγγόνια του Ουρανού, 337-8 19.
5. η 4η θεϊκή γενιά, 886-962: 1) οι γάμοι του Δία με θεές, η γέννηση της Αθηνάς και του Ηφαίστου 886-929, 2) τα τέκνα του Ποσειδώνα, 930-933, 3) τα τέκνα του Άρη και της Αφροδίτης, 933-937, 4) άλλοι γάμοι των θεών (και με θνητές γυναίκες), 938-962.
(963-1022 Ηρωογονία)

Υποενότητες

1) δεύτερο προοίμιο, 963-968. 2) ενώσεις θεαινών με θνητούς ανθρώπους, 969-1018. 3) τρίτο προοίμιο, μετάβαση στον Κατάλογο, 1019-1022.

Στο στίχο 105 ο Ησίοδος προτρέπει τις Μούσες να ψάλλουν το γένος των Θεών, κάτω όμως από τον όρο «θεοί» περιλαμβάνονται διάφορες κατηγορίες Θεοτήτων. Οι κυριότερες απ’ αυτές στην Θεογονία είναι:

Α. Θεοί της λατρείας, όπως ο Δίας, ο Απόλλων, η Άρτεμις, η Θέτις, η Αμφιτρίτη, η Εκάτη, ο Προμηθέας, οι Ώρες, οι Χάριτες κι άλλοι. Υπάρχει μνεία τοπικών λατρειών τόσο της Βοιωτίας (Ζευς, Μνημοσύνη) όσο και άλλων περιοχών της Ελλάδας, όπως στο Άργος η Ήρα, ή Κυθέρεια και Κύπρια Αφροδίτη.

Β. Θεοί της μυθολογίας. όπως η Τηθύς, η Φοίβη, ο Κόττος, σι Εσπερίδες, η Σφίγγα, ο Τυφωέας, ο Άτλας, ο Επιμηθέας και ίσως ο Κρόνος, ο Ιαπετός και συλλογικά οι Τιτάνες. Οι θεότητες αυτές συμπεριλήφθηκαν στη Θεογονία όχι γιατί διέθεταν κάποια λατρεία, αν και μερικές ήταν ίσως ξεχασμένες λατρευτικές μορφές, αλλά εξαιτίας του σημαντικού ρόλου που είχαν στις αφηγήσεις του Ησίοδου.

Γ. Θεοί που είναι άγνωστοι τόσο από τη λατρεία όσο και από τη μυθοπλασία, όπως οι Μελίες, ο Θαύμας, ο Κρείος. η Κητώ, ο Αστραίος, ο Πέρσης. Μερικοί απ’ αυτούς ίσως να διέθεταν κάποτε λατρεία, άλλοι φαίνονται επινοήσεις είτε του Ησιόδου είτε αρχαιότερων ποιητών.

Δ. Μεμονωμένα μέλη θεϊκών ομάδων. Η ελληνική θρησκεία εκτός από τις μεμονωμένες και ατομικές θεότητες διέθετε και συλλογικά σώματα θεοτήτων που αναφέρονταν συνήθως στον πληθυντικό και ήταν αρχικά απροσδιόριστα ως προς τον αριθμό των μελών τους και τις ιδιαίτερες ταυτότητες αυτών των μελών. Εδώ ανήκουν οι Νύμφες, οι Νηρηίδες, οι Ώρες, οι Χάριτες, οι Κύκλωπες, οι Μούσες και άλλοι. Στη θεογονία αυτές οι ομάδες θεοτήτων αναφέρονται με συγκεκριμένο αριθμό μελών, συνήθως τρία ή εννιά και με ξεχωριστά ονόματα για το κάθε μέλος. Σε μεγάλο βαθμό τα ονόματα και οι αριθμοί φαίνονται επινοήσεις του ίδιου του Ησιόδου ή των προδρόμων του, καθότι σε άλλα κείμενα το σύνολο διαφοροποιείται, τόσο στα ονόματα όσο και στο σύνολο.

Ε. Θεοί-στοιχεία του κόσμου, όπως ο Ουρανός, ο Πόντος, ο Αιθέρας. η Νύχτα. τα Όρη και λοιπά. Κάποιοι απ’ αυτούς διέθεταν και πραγματική λατρεία, όπως η Γη, η Νύχτα και σι ποταμοί.

Ζ. Θεότητες που προσωποποιούν αφηρημένες ιδέες, όπως ο Θάνατος, ο Ύπνος, η Νίκη, η Φήμη, ο Φόβος, το Κράτος, η Βία κ.τ.λ.

Οι γενεαλογίες του Ησιόδου εξηγούν τις σχέσεις μεταξύ των θεοτήτων. Η δημιουργία τους στηρίζεται σε δύο βασικά ζητούμενα: Πρώτον, την ομαδοποίηση των Θεών σε οικογένειες (σχέση γονέων-τέκνων), και δεύτερον τη σύνδεση αυτών των οικογενειών με κάποιους μύθους σε μια ορισμένη σειρά.

Η μορφή του γενεαλογικού δέντρου των Θεών διαμορφώνεται πάνω στο πρότυπο των ανθρώπινων οικογενειών και μάλιστα κατά βάση στη μητρική γραμμή διαδοχής.

Όλο το σύστημα των τυπικών φράσεων με τις οποίες περιγράφονται οι διάφορες γεννήσεις δίνει έμφαση στη μητέρα, η οποία είναι συνήθως και το γραμματικό υποκείμενο των εκφράσεων. Μερικές μητέρες μάλιστα δεν έχουν συζύγους, άλλες έχουν συζύγους που όμως δεν παίζουν κανένα ρόλο.

Οι οικογένειες του Ουρανού και του Κρόνου είναι βασικά οικογένειες των αντίστοιχων μητέρων, ενώ και τα παιδιά του Δία από τους διάφορους γάμους του έχουν ιδιότητες που τα συνδέουν περισσότερο με τις μητέρες τους. Μόνο στο τέλος της Θεογονίας, αυτό το τμήμα που γενικά θεωρείται νόθο, οι πατέρες αποκτούν το προβάδισμα.

Η ανάλυση του γένους της Νύχτας θα δείξει ανάγλυφα τον τρόπο με τον οποίο διάφορες θεότητες συνδέονται από τον ποιητή σε μια ομάδα:
1. η Νύχτα είναι η μητέρα της Ημέρας, γιατί η μέρα την ακολουθεί, προκύπτει απ’ αυτήν.
2. είναι η μητέρα του Θανάτου, γιατί ό,τι χαρακτηρίζει το θάνατο είναι η μαυρίλα και το σκότος.
3. είναι η μητέρα του Ύπνου, γιατί ο τελευταίος είναι αδερφός του Θανάτου και έρχεται συνήθως το βράδυ.
4. είναι η μητέρα των Ονείρων, γιατί αυτά έρχονται τη νύχτα.
5. είναι η μητέρα του Μώμου, της Νέμεσης, του Γήρατος, της Έριδας, γιατί είναι θεότητες σκοτεινές και ανησυχητικές όπως η νύχτα.
6. είναι η μητέρα των Εσπερίδων, γιατί αυτές κατοικούν στην απώτατη δύση, όπου κατοικεί και η Νύχτα.
7. είναι η μητέρα των Μοιρών και των Κηρών, γιατί αυτές οι θεότητες συγγενεύουν με το θάνατο.
8. είναι η μητέρα της Απάτης και της Φιλότητας δηλαδή της ερωτικής έλξης και ένωσης, γιατί οι δραστηριότητες αυτές γίνονται συνήθως τη νύχτα.

Οι γεννήσεις των Θεών

Αρχικά υπήρχε το Χάος!…

Ακόμη υπήρχε η Γαία. Και τα Τάρταρα στο μυχό της γης.
Αλλά και ο Έρος.

Το Χάος έκανε το Έρεβος και τη Νύχτα: Το Έρεβος και η Νυξ: ο Αιθήρ και η Ημέρη (Ημέρα)

Η Γαία γέννησε τον Ουρανό, τα Όρη και τον Πόντον: Από τον Ουρανό και τη Γαία: ο Ωκεανός, ο Κοίος, ο Κρείος, ο Υπερίων, ο Ιαπετός, η Θεία, η Ρέα, η Θέμις, η Μνημοσύνη, η Φοίβη, η Τηθύς, ο Κρόνος, οι Κύκλωπες (ο Βρόντης, ο Στερόπης και ο Άργης), οι Εκατόγχειρες (ο Κόττος, ο Βριάρεως και ο Γύγης).

Γαία (με τις σταγόνες αίματος από τα κομμένα δια του Κρόνου, μήδεα του Ουρανού): Αι Ερινύς (Ερινύες), οι Γίγαντες, αι Νύμφαι Μελίαι

Ουρανός: Η Αφροδίτη (εκ των μηδέων του, τα οποία κατά πρώτον πλησίασαν τα Κύθηρα [Κυθέρεια] και κατά δεύτερον την Κύπρον [Κυρπογενέα]). Την συνόδεψαν στον Όλυμπο ο Έρος και ο Ίμερος .
Οι Τιτήνας (Τιτάνες)

Νυξ: Ο Μόρος , η Κήρα , ο Θάνατος, ο Ύπνος, το γένος των Ονείρων. Ο Μώμος , ο Οϊζύς .
Αι Εσπερίδες, αι Μοίρες (η Κλωθώ, η Λάχεσις και η Ατροπος), αι Κήρες. Η Νέμεσις. Η Απάτη, η Φιλότητα, το Γήρας , η Έρις .

Έρις: Ο Πόνος, η Λήθη , ο Λιμός, τα Άλγεα (Άλγη), αι Υσμίναι (οι Μάχες), αι Μάχαι, οι Φόνοι, η Ανδροκτασία (ο φόνος ανδρών, ανδροφονία), τα Νείκεα , τα Ψεύδεα, οι Λόγοι, η Αμφιλλογία , η Δυσνομίη , η Άτη , ο Όρκος.

Γαία και Πόντος: Ο Νηρεύς , ο Θαύμας , ο Φόρκυς, η Κητώ , η Ευρυβίη.
Δωρίς και Νηρεύς: Αι Νηρηίδες

Ηλέκτρα (κόρη του Ωκεανού) και Θαύμας: Η Ίρις , αι Αρπυίαι (Αελλώ, Ωκυπέτη)

Κητώ και Φόρκυς: Αι Γραίαι (Πεμφρηδώ, Ενυώ), αι Γοργόνες (Σθεννώ, Ευρυάλη, Μέδουσα), η Έχιδνα

Η κεφαλή Μέδουσας: Ο Χρυσάωρ, ο Πήγασος.

Καλλιρόη (κόρη του Ωκεανού) και Χρυσάωρ: Ο Γηρυονεύς

Τυφάων και Έχιδνα: Ο Όρθος, ο Κέρβερος, η Ύδρη, η Χίμαιρα

Τυφάων και Χίμαιρα: Η Φίκα

Τηθύς και Ωκεανός: 3000 ποταμούς , 3000 Κούραι

Θεία και Υπερίων: Ο Ηέλιος, η Σελήνη, η Ηώς

Ευριβίη και Κρείος: Ο Αστραίος, ο Πάλλας, ο Πέρσης

Ηριγένεια Ηώς και Αστραίος: Ο Ζέφυρος, ο Βορέας, ο Νότος, ο Εωσφόρος

Στυξ (Ωκεανίνη) και Πάλλας: Ο Ζήλος, η Νίκη, ο Κράτος, η Βίη.

Φοίβη και Κοίος: Η Λητώ, η Αστερίη

Αστερίη και Πέρσης: Η Εκάτη

Ρείη και Κρόνος: Η Ιστίη, η Δημήτηρ, η Ήρη, ο Άιδης, ο Εννοσίγαιος, ο Ζευς.

Κλυμένη και Ιαπετός: Ο Άτλας, ο Μενοίτιος, ο Προμηθεύς, ο Επιθημεύς.

Ήρη: Ο Ήφαιστος (με παρθενογέννηση)

Ζευς και Μήτις: Ο Ζευς κατάπιε τη Μήτιδα που ήταν έγκυος για να μην πάρει τη θέση του, τη βασιλική εξουσία, το παιδί της. Από το κεφάλι του ξεπήδησε το παιδί της, η Αθηνά. Γεννήθηκε δε αυτή, στη λίμνη της Λιβύης, Τριτωνίδα.

Ζευς και Θέμις: Αι Ώραι (Ευνομία, Δίκη και Ειρήνη) και αι μοίραι (Λάχεσις, Άτροπος, Κλωθώ)

Ζευς και Ευρυνόμη (Ωκεανίνη) : Αι Χάριτες (Αγλαΐα, Ευφροσύνη και Θαλίη)

Ζευς και Δημήτηρ: Η Περσεφόνη

Ζευς και Μνημοσύνη: Αι Μούσαι (η Κλειώ, η Θάλεια, η Ευτέρπη, η Τερψιχόρη, η Ερατώ, η Πολύμνια, η Μελπομένη, η Ουρανία και η Καλλιόπη)

Ζευς και Λητώ: Ο Απόλλων, η Άρτεμις

Ζευς και Ήρη: Η Ήβη, ο Άρης, η Ειλείθυια

Εννοσίγαιος (Ποσειδών) και Αμφιτρίτη: Ο Τρίτων

Άρης και Κυθέρεια (Αφροδίτη): Ο Φόβος, ο Δείμος , η Αρμονίη

Ζευς και Μαία : Ο Ερμής

Ζευς και Σεμέλη : Ο Διόνυσος

Ζευς και Αλκμήνη: Ο Ηρακλής

Ήφαιστος και Γαία: Εριχθόνιος (βασιλεύς Αττικής)

Διώνυσος (Διόνυσος) και Αριάδνη: Κέραμος (Κεραμεικός)

Ηρακλής και Ήβη: Ο Αλεξιάρης και ο Ανίκητος

Ηέλιος (Ήλιος) και Περσηίς (Ωκενανίνη): Η Κίρκη και ο Αιήτης

Αιήτης (γυιός του Ήλιου) και Ιδυία (Ωκεανίνη): Η Μήδεια

Δημήτηρ και Ιάσιος : Ο Πλούτος

Αρμονία και Κάδμος: Η Ινώ, η Σεμέλη, η Αγαύη, η Αυτονόη, ο Πολύδωρος

Αυτονόη και Αρισταίος: Ο Ακταίων

Ινώ και Αθάμας: Ο Κλέαρχος και ο Μελικέρτης

Αγαύη και Εχίων : Ο Πενθέας

Καλλιρόη και Χρυσάωρ: Ο Γηρυονεύς

Ηώς και Κέφαλος (γυιός Ερμή και Έρσης): Ο Τιθωνός, ο Φαέθων (είναι δεύτερος, μετά τον Φαέθοντα γυιό του Ήλιου)

Ηώς και Τιθωνός: Ο Μέμνων και ο Ημαθίων

Μήδεια και Ιάσων: Ο Μήδειος, που ανατράφηκε από τον Χείρωνα

Ψαμάθη (Νηρηΐνη) και Αιακός: Ο Φώκος

Κρόνος και Φιλύρα (Ωκεανίνη): Ο Χείρων

Θέτις και Πηλεύς: Ο Αχιλλεύς

Αφροδίτη και Αγχίσης: Ο Αινείας και ο Λύρος

Οδυσσεύς και Κίρκη: Ο Άγριος, ο Λατίνος, ο Τηλέγονος

Οδυσσεύς και Καλυψώ: Ο Ναυσίνοος