Σαν βγαίνει ο Χότζας στο τζαμί… της Αγια-Σοφιάς
Γράφει ο Δημήτρης Παπαχαραλάμπους
Ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος μετατράπηκε σε τζαμί μετά την Άλωση, λειτουργεί ως μουσείο από το 1935 στα πλαίσια της…
μεταρρύθμισης του Κεμάλ Ατατούρκ, ενώ από το 1985 έχει ενταχθεί στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO ως κομμάτι της Ιστορικής Ζώνης της Κωνσταντινούπολης που περιλαμβάνει και άλλα εξέχοντα μνημεία της Βυζαντινής και της Οθωμανικής Περιόδου, όπως ο Ιππόδρομος του Κωνσταντίνου και το Τέμενος Σουλεϊμανιγιέ.
Οι πρόσφατες, επαναλαμβανόμενες εξαγγελίες του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ότι θα λειτουργήσει ξανά η Αγία Σοφία ως τζαμί, φανερώνουν για άλλη μια φορά πως η έννοια της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς προσφέρεται ως προνομιακό εργαλείο άσκησης εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής με σύνθετους και αντιφατικούς, συχνά, στόχους, όπως την προώθηση ή αντίσταση σε τάσεις πολιτιστικού ιμπεριαλισμού, την υπεράσπιση ή αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας, τη συγκρότηση ή διεκδίκηση πολιτισμικής ταυτότητας.
Η Αγία Σοφία βρίσκεται εδώ και καιρό στο επίκεντρο της νεο-οθωμανικής, ισλαμικής πολιτικής του Ερντογάν τόσο απέναντι στην κεμαλική αντιπολίτευση, όσο και απέναντι στην Ελλάδα. H αμφισβήτηση του τωρινού κοσμικού χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας ως κεμαλικού μουσείου-μνημείου της UΝESCO, συνδυάζεται με την προσπάθεια εκ νέου ανάδειξης της Κωνσταντινούπολης ως μουσουλμανικής ιερής πόλης- με επιθετικό τρόπο προς στο βυζαντινό-ελληνικό παρελθόν της- αλλά και με την προσπάθεια αμφισβήτησης του status quo που διαμόρφωσε η Συνθήκη της Λωζάννης.
Είναι αξιοσημείωτο ότι το 2016, την ίδια ημέρα που ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι ήρθε η ώρα για ριζική αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάννης, καλύφθηκε η θέση του ιμάμη -η οποία ήταν κενή από το 1935- σε παραπλήσιο κτίσμα της Αγίας Σοφίας, για να διαβάζονται καθημερινά, κατά το μουσουλμανικό τελετουργικό, οι πέντε ημερήσιες προσευχές1. Επίσης, οι τωρινές αιτιολογήσεις του Τούρκου προέδρου ότι θα βγάλει την Αγία Σοφία «από το καθεστώς μουσείου γιατί αυτό ήταν δείγμα της νοοτροπίας του Ρεπουμπλικανικού κόμματος»,συνοδεύτηκαν από κατηγορηματικές δηλώσεις ότι «δεν θα υπάρξει ξανά Κωνσταντινούπολη» και από προκλητικές ερμηνείες πως στο εξής«Ιστανμπούλ σημαίνει Ισλάμ Μπολ (Άφθονο Ισλάμ) και αυτό θα προχωρήσει, θα συνεχιστεί (!)»2.
Σε ομιλία του στην Τραπεζούντα, σε εκδήλωση για τις δημοτικές εκλογές, ο Ερντογάν προσέθεσε: «Θα αλλάξουμε το στάτους από μουσείο σε τέμενος. Αυτή την στιγμή ο Τραμπ ανακοινώνει ότι η Ιερουσαλήμ είναι πρωτεύουσα του Ισραήλ και παραχωρεί τα υψίπεδα του Γκολάν στον κατακτητή. Θα πάρετε την απάντηση από την Τουρκία»3.
Βλέπουμε λοιπόν την τουρκική πολιτική να αναμιγνύει το ζήτημα της Αγίας Σοφίας με το πολιτικό παιχνίδι της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή και με την ένταση στις σχέσεις της με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ισραήλ. Η εκ νέου ισλαμοποίηση του ναού παρουσιάζεται ως απάντηση ολόκληρου του μουσουλμανικού κόσμου -στον οποίο η Τουρκία διεκδικεί ηγετικό ρόλο- σε ιμπεριαλιστικές, πολιτικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές επιθέσεις της Δύσης και του Ισραήλ. Αποτελεί «ανταποδοτικό χτύπημα» στην αναγνώριση της ιερής, για Εβραίους, Χριστιανούς και Μουσουλμάνους, Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας του ισραηλινού κράτους, αλλά και στην καταπάτηση των υψιπέδων του Γκολάν. Ειδικά η αντιστοίχησή της με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ δηλώνει ότι αποτελεί συνειδητή, επιθετική, ή -ακόμα περισσότερο- κατακτητική κίνηση.
Λίγες μέρες αργότερα, ο ιμάμης στην Καάμπα της Μέκκας συμπεριέλαβε στην προσευχή του τα εξής: «Αλλάχ μου, Κύριε του σύμπαντος προστάτευσε και δώσε ασφάλεια στην Τουρκία και σε όλους τους τόπους του Ισλάμ. Αλλάχ μου, φύλαγε τον ηγέτη της χώρας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, και όλους τους μουσουλμάνους ηγέτες. Αλλάχ αξίωσέ μας να προσευχηθούμε στην Αγια-Σοφιά»4! Γι’ αυτό και, διαπιστώνοντας την απήχηση των λόγων του, ο πρόεδρος της Τουρκίας σε επόμενη συνέντευξή του προσθέτει: «Για χρόνια το έθνος μας ποθούσε να δει τζαμί την Αγια-Σοφιά. Είναι μία προσδοκία και όλου του ισλαμικού κόσμου. Δεν μπορούν να μας απομακρύνουν από τους στόχους μας που έχουμε ανά τους αιώνες… Ήταν μεγάλο λάθος να ονομαστεί μουσείο η Αγια-Σοφιά…Θα τελειώσουμε αυτή την ιστορία με τον πιο όμορφο τρόπο, όπως βγάζεις μία τρίχα από το βούτυρο».5
Η αναφορά σε εκπλήρωση ενός μακραίωνου στόχου του Ισλάμ παραπέμπει σε μια καινούρια Άλωση, μια ανάκτηση της Αγίας Σοφίας «από τα χέρια» της διεθνούς κοινότητας των παγκοσμιοποιημένων μνημείων, ενώ παράλληλα αποτελεί και υπενθύμιση της κατάκτησής της από το Βυζάντιο, ακόμα κι αν αυτό δεν κατονομάζεται. Εξάλλου, ο εορτασμός της Άλωσης επί προεδρίας Ερντογάν αναδείχθηκε σε πολύ σημαντικό θεσμό εδραίωσης του καθεστώτος του, με αποκορύφωμα τους περσινούς λαμπρούς εορτασμούς, όπου παρουσιάστηκε βίντεο που εμφάνιζε τη σύγχρονη Τουρκία και τον πρόεδρό της ως συνεχιστές μιας ιστορικής γραμμής που ξεκινά από την Άλωση και τον Μωάμεθ τον Πορθητή. Οι δηλώσεις, με αφορμή τους εορτασμούς, του εταίρου του Ερντογάν, εθνικιστή Ντεβλέτ Μπαχτσελί -«Νομίζαμε ότι το Βυζάντιο γκρεμίστηκε, αλλά προφανώς ζει και επέδρασε σε σάπια σώματα, διείσδυσε σε εκφυλισμένες ιδέες, σε πουλημένες και μπερδεμένες αντιλήψεις, και ακόμη μαστιγώνει και προκαλεί αντιδικίες. Το σαθρό Βυζάντιο είναι ακόμη παρόν, αλλά ελπίζουμε να διαλυθεί και να μην επανέλθει ξανά6»-αποκαλύπτουν ότι η φαντασίωση της συνέχισης του πολέμου ενάντια στο Βυζάντιο και τον Ελληνισμό είναι ευρύτερα διαδεδομένη. Ο αφελληνισμός της Κωνσταντινούπολης δείχνει να αποτελεί εν ενεργεία πολιτικό σχέδιο έως σήμερα και κάποιοι φαίνεται να πιστεύουν ότι δεν ολοκληρώθηκε με τα γεγονότα του 1955.
Στην προαναφερθείσα συνέντευξη στο πρακτορείο Α Haber, υπερασπιζόμενος την απόφασή του και επιχειρώντας επιπλέον να την εντάξει σε ένα διεθνές πολιτισμικό/τουριστικό πλαίσιο, o Ερντογάν υπογραμμίζει πως οι τουρίστες που σήμερα επισκέπτονται δωρεάν το Σουλταναχμέτ ή το τζαμί Σουλεϊμανιγέ, θα μπορούν στο εξής να επισκέπτονται επίσης δωρεάν, όχι πια το «Μουσείο Αγία Σοφία» αλλά το «Τζαμί Αγία Σοφία». Στην πραγματικότητα βέβαια, το ενδιαφέρον για την ικανοποίηση του υποτιθέμενου «παγκόσμιου τουρίστα» είναι υποκριτικό. Ουσιαστικά υπονοεί πως η Αγία Σοφία «επιστρέφεται» για δωρεάν επίσκεψη και λατρεία στους πιστούς -Τούρκους ή μη- μουσουλμάνους. Η ελεύθερη είσοδος είναι η επισφράγιση της επανοικειοποίησής –αν όχι της επανακατάκτησης- της.
Το μήνυμα του προέδρου δεν έμεινε ανεκμετάλλευτο από τη Μουσουλμανική Ένωση Ιδεών και Αγώνων που οργάνωσε συγκέντρωση έξω από το ναό διαδηλώνοντας: «Το να αγοράζουμε εισιτήριο για να μπούμε στην Αγία Σοφία είναι πολύ υποτιμητικό. Μουσουλμάνε μην κοιμάσαι, διεκδίκησε τον ναό σου!… Tο τζαμί της Αγίας Σοφίας ανήκει στον Μωάμεθ τον Πορθητή, ο οποίος είχε ξεκάθαρα ζητήσει από τους απογόνους του να μη χρησιμοποιηθεί για άλλο λόγο… Μουσουλμάνε μην κοιμάσαι, διεκδίκησε το ναό σου!… Να σπάσουν οι αλυσίδες… να ανοίξει η Αγία Σοφία… είμαστε η γενιά των Πορθητών!»7.
Είναι αξιοσημείωτο -αν και όχι πρωτοφανές- ότι απέναντι σε αυτήν την πολυδιάστατη πολιτική χρήση της Αγίας Σοφίας από την τουρκική κυβέρνηση (στη σχέση της με τον τουρκικό λαό, την τουρκική αντιπολίτευση, το μουσουλμανικό κόσμο, το χριστιανικό κόσμο, τις χώρες της Μέσης Ανατολής, το Ισραήλ, τις ΗΠΑ, την Ευρωπαϊκή Ένωση, την UNESCO και φυσικά την Ελλάδα), υπήρξε μια χλιαρότατη αντίδραση από την ελληνική κυβέρνηση. Συγκεκριμένα ο υφυπουργός εξωτερικών Γιώργος Κατρούγκαλος δήλωσε ότι οι εξαγγελίες του Ερντογάν αποτελούν «προσβολή στο αίσθημα των χριστιανών, αλλά και προσβολή στη διεθνή κοινότητα και το διεθνές δίκαιο, καθώς ο, για πολλούς αιώνες, μεγαλύτερος χριστιανικός ναός είναι κτήμα ολόκληρης της ανθρωπότητας και έχει αναγνωρισθεί ως κομμάτι της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς»8.
Απέναντι στις σθεναρές τουρκικές διεκδικήσεις είναι εμφανής η ελληνική αμηχανία, αλλά και η απροθυμία να συνδεθεί η ιστορία και η μοίρα της Αγίας Σοφίας με τον ελληνισμό, κάνοντας γενικόλογες, υποτονικές αναφορές στη χριστιανική και παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά, σαν το δικαιωματικό ενδιαφέρον της Ελλάδας για το μνημείο να είναι το ίδιο με κάθε άλλης, χριστιανικής ή μη, χώρας του κόσμου. Πρόκειται άραγε για μια στάση στα όρια της παραίτησης ή αποποίησης της εθνικής μας κληρονομιάς ή για μια, συνήθη στην ιστορία της ελληνικής πολιτικής και διπλωματίας, «πολιτικώς ορθή» και «ψύχραιμη» οχύρωση πίσω από το διεθνές πολιτισμικό -και όχι μόνο- δίκαιο, περιμένοντας -υποχωρητικά παρ’ όλα αυτά- τις διεθνείς πρωτοβουλίες;
Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί να εξηγηθεί η γεμάτη ανακούφιση αντίδραση ελληνικών εφημερίδων και δημοσιογραφικών ιστοσελίδων, οι οποίες προέβαλαν με τίτλους όπως «Χαστούκι UNESCO σε Ερντογάν»9, «Φρένο της UNESCO στον Ερντογάν»10, «Μπλόκο της UNESCO στον Ερντογάν για την Αγιά Σοφιά»11, την κάτωθι ανακοίνωση ανωνύμων πηγών της UNESCO: «Αφού ετέθη σε εφαρμογή η Σύμβαση Προστασίας της Παγκόσμιας Κληρονομιάς, όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται από την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Μια χώρα που έχει υπογράψει τη Σύμβαση, εάν λάβει απόφαση να αλλάξει την επωνυμία ενός μνημείου, οφείλει να θέσει την απόφαση προς έγκριση στην επιτροπή. Σε περίπτωση σχετικού αιτήματος, η UNESCO θα προετοιμαστεί να συνέλθει η Επιτροπή, αλλά επ’ ουδενί δεν δύναται να προβλέψει την απόφασή της».
Ωστόσο, αν εξετάσουμε προσεκτικά την ανακοίνωση των ανώνυμων πηγών, ίσως διαπιστώσουμε πως δεν δικαιολογείται ο πανηγυρικός τόνος εκ μέρους μας. Γιατί στην ουσία η ανακοίνωση δεν αποκλείει την αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας, αλλά γνωστοποιεί την απαραίτητη τυπική διαδικασία για την πραγματοποίησή της. Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι και στο παρελθόν, όταν η Τουρκία είχε εκφράσει ξανά την πρόθεσή της για αλλαγή χρήσης της Αγίας Σοφίας, η UNESCO, ομοίως, περιορίστηκε να αναφερθεί σε εσωτερικές γραφειοκρατικές διαδικασίες που δεν είναι δεσμευτικές, χωρίς να πάρει θέση για το θέμα, σε αντιδιαστολή με την αποφασιστική και ρητή στάση της σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα για επεμβάσεις σε μνημεία στην Παλμύρα, τη Χάτρα ή το Χαλέπι12.
Θα πρέπει, επίσης, να σημειώσουμε ότι η μετατροπή σε τζαμιά χριστιανικών ναών που λειτουργούσαν ως μουσεία, είναι μια διαδεδομένη πολιτική τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία, με πιο χαρακτηριστικό, προηγούμενο, παράδειγμα την -επίσης- Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα, γι’ αυτό ίσως και οι ανακοινώσεις του Ερντογάν για τον ομώνυμο ναό της Κωνσταντινούπολης δεν ξεκίνησαν τυχαία από εκεί. Το 2013 πάρθηκε η απόφαση αλλαγής χρήσης του ναού της Τραπεζούντας σε τζαμί προκαλώντας πολλές αντιδράσεις και στο εσωτερικό της Τουρκίας, όπως του Τουρκικού Αρχιτεκτονικού Επιμελητηρίου, το οποίο προσέφυγε στη δικαιοσύνη ζητώντας να παραμείνει μουσείο, τονίζοντας ότι πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο με διεθνή αξία και ότι οι όποιες παρεμβάσεις σε αυτό είναι αντίθετες με τις αρχές προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Το εξωφρενικό στην περίπτωση αυτή είναι ότι η ανακήρυξη του συγκεκριμένου ναού σε τζαμί έγινε αφού είχε ξεκινήσει το έργο συντήρησης και αποκατάστασης των χριστιανικών τοιχογραφιών, και τώρα που το έργο αυτό πλησιάζει στην ολοκλήρωσή του, διερευνώνται τρόποι για να καλυφθούν οι αποκατεστημένες τοιχογραφίες με πλεξιγκλάς, κουρτίνες ή χαλιά, έτσι ώστε να μην ενοχλούν και παρεμποδίζουν την προσευχή των πιστών μουσουλμάνων!13
Οι ελληνικές διεκδικήσεις δείχνουν να εκφράζονται ίσως με μεγαλύτερη συστηματικότητα και συνέπεια στην περίπτωση του διαχρονικού αιτήματος για την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Βέβαια, κι εδώ η ελληνική διπλωματία αφενός ενεργεί στο όνομα μιας γενικότερης προστασίας της θρησκευτικής ελευθερίας και των ατομικών δικαιωμάτων, αφετέρου δείχνει να προσκρούει συνεχώς στους τουρκικούς τακτικισμούς και κωλυσιεργίες, χωρίς ως τώρα επιτυχή έκβαση. Το ενδιαφέρον είναι ότι η τύχη της Σχολής συναρτάται με τουρκικές απαιτήσεις για ρύθμιση πολιτικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών θεμάτων στον ελληνικό χώρο -όπως οι μουφτήδες στη Θράκη και η (επανα)λειτουργία μουσουλμανικών τεμενών- η εξέταση των οποίων μπορεί να δώσει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τους στόχους και την τακτική και των δύο πλευρών.
Επιμένοντας στην πλούσια, όπως δείχνει, πολιτική επικαιρότητα, μπορούμε να σταθούμε στο γεγονός πως, σύμφωνα με τις αποκαλύψεις του Ερντογάν, κατά την πρόσφατη επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στην Άγκυρα, στις διαπραγματεύσεις για το άνοιγμα της Σχολής στη Χάλκη, απαιτήθηκε να ελέγχεται από την Τουρκία η εκλογή των Μουφτήδων στη Θράκη, να τοποθετηθεί μιναρές στο νέο μουσουλμανικό τέμενος στον Βοτανικό14, αλλά και να λειτουργήσει ως ισλαμικός ναός το Φετιχιέ Τζαμί στο Μοναστηράκι.
Παρατηρούμε λοιπόν μια εξάπλωση της τουρκικής πολιτισμικής και θρησκευτικής πολιτικής στον ελληνικό χώρο. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε το μακρόχρονο ζήτημα του τουρκικού ελέγχου των μουσουλμανικών πληθυσμών στη Θράκη, με μεγάλη ευθύνη φυσικά των ελληνικών κυβερνήσεων. Στη δεύτερη, βλέπουμε την Τουρκία να διαπραγματεύεται για το τέμενος εν ονόματι όλων των μουσουλμάνων εκτός και εντός Ελλάδας. Πρέπει να σημειωθεί βέβαια ότι ο πληθυσμός των τελευταίων αφενός δεν είναι στην πλειονότητά του τουρκικής καταγωγής, αφετέρου η αύξησή του τα τελευταία χρόνια οφείλεται στις προσφυγικές ροές προς τη χώρα μας, τις οποίες ελέγχει και κατευθύνει με καθοριστικό τρόπο η Τουρκία. Το ερώτημα είναι αν αληθεύουν οι ισχυρισμοί του Ερντογάν ότι ο έλληνας πρωθυπουργός χρησιμοποίησε τη φράση «Σας ανοίγουμε τζαμί στο Βοτανικό», αναγνωρίζοντας στην ουσία την τουρκική ηγεμονία στον ισλαμικό χώρο και αν αντέδρασε στις αναφορές του Ερντογάν σε πολιτικά και πολιτιστικά προβλήματα που αφορούν «Τούρκους ομογενείς» στην Ελλάδα15.
Με το τρίτο σκέλος των τουρκικών απαιτήσεων ζητείται η θρησκευτική επαναλειτουργία τζαμιών της οθωμανικής περιόδου τα οποία έχουν ανακηρυχθεί και προστατεύονται ως μνημεία από την ελληνική πολιτεία. Από τη μια πλευρά δηλαδή, βλέπουμε να απαιτείται από την Ελλάδα η αντίστροφη πολιτική από αυτή που εφαρμόζει η Τουρκία στους χριστιανικούς ναούς στο έδαφός της, και από την άλλη βλέπουμε την Τουρκία να διεκδικεί την κληρονομιά των οθωμανικών μνημείων στην Ελλάδα, κάτι που δεν δείχνει να τολμά η Ελλάδα για τα βυζαντινά μνημεία στην Τουρκία.
Ειδικότερα για το Φετιχιέ Τζαμί ο Ερντογάν εκμεταλλεύεται επιδέξια και τη συμβολική του αξία καθώς, εσφαλμένα ή όχι16, έχει επικρατήσει η ιστορική εκδοχή που θέλει τον Μωάμεθ τον Πορθητή να χτίζει το τζαμί «εις ανάμνησιν» της Άλωσης της Πόλης και ως σύμβολο της ολοκλήρωσης της κατάκτησης της Ελλάδας, όταν κατέλαβε την Αθήνα το 1458, γι’ αυτό και του αποδίδεται η ονομασία Τζαμί του Πορθητή. Βέβαια θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι το μνημείο αυτό βρίσκεται σε αρχαιολογικό χώρο και ότι είναι κατασκευασμένο πάνω σε τρίκλιτη βυζαντινή βασιλική του 8ου-9ου αιώνα μ.Χ.
Το Φετιχιέ Τζαμί αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων και διαπραγματεύσεων εδώ και αρκετά χρόνια. Επί πρωθυπουργίας Γ. Παπανδρέου ζητήθηκε από τους Τούρκους και συμφωνήθηκε από την ελληνική πλευρά η αναστήλωσή του και η λειτουργία του ως μνημείου, σε αντάλλαγμα για την επαναλειτουργία της Χάλκης. Πράγματι, η ανακαίνιση ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε το 2017. Από τότε το τζαμί λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος, χωρίς βέβαια να έχει πραγματοποιηθεί αντιστοίχως η τουρκική δέσμευση για τη Χάλκη. Αντιθέτως βλέπουμε τις τουρκικές απαιτήσεις συνεχώς να αυξάνονται και να διευρύνονται. Θα έχει μάλιστα εξαιρετικό ενδιαφέρον να εξακριβωθεί κατά πόσο ευσταθούν οι «αποκαλύψεις» τουρκικών μέσων ενημέρωσης ότι έχει κατατεθεί επίσημο τουρκικό αίτημα για την επαναλειτουργία 19 οθωμανικών τζαμιών σε όλη την Ελλάδα17.
Τα πρόσφατα γεγονότα18, τα οποία έχουν βέβαια ιστορικό βάθος αλλά και θα οδηγήσουν σε σημαντικές εξελίξεις, φανερώνουν τη σημασία της πολιτισμικής διάστασης σε όλους τους τομείς της πολιτικής ζωής. Αποδεικνύουν επίσης ότι το μέλλον της Ελλάδας συνεχίζει να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και διαχειριζόμαστε την ιστορία και τον πολιτισμό μας
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
1 http://www.thetoc.gr/diethni/article/imamis-diabazei-to-korani-mesa-stin-agia-sofia–video
2http://www.kathimerini.gr/1016357/gallery/epikairothta/kosmos/epimenei-o-erntogan-tzami-h-agia-sofia-meta-tis-ekloges-vinteo
3 https://www.tovima.gr/2019/03/27/world/erntogan-antipoina-ston-tramp-i-metatropi-tis-agias-sofias-se-tzami/
4 https://www.ethnos.gr/kosmos/29101_proseyhontai-sti-mekka-gia-na-ginei-tzami-i-agia-sofia-vid
5 https://www.tanea.gr/2019/03/28/world/aptoitos-o-erntogan-gia-tin-agia-sofia-para-tin-epipliksi-tis-unesco/
6. http://www.ant1news.gr/World/article/505730/to-binteo-toy-erntogan-gia-tin-alosi-tis-konstantinoypolis-binteo-
7 https://www.in.gr/2019/02/01/greece/tourkoi-prokaloun-stin-agia-sofia-spaste-tis-alysides-kai-kante-ti-tzami/
8 https://gr.euronews.com/2019/03/27/erdogan-hagia-sophia-reax
9 https://www.in.gr/2019/03/27/politics/diplomatia/xastouki-unesco-se-erntogan-mas-rotises-gia-na-kaneis-tzami-tin-agia-sofia/
10 https://www.protothema.gr/world/article/876801/freno-tis-unesco-ston-erdogan-mono-me-tin-egrisi-mas-i-allagi-kathestotos-gia-tin-agia-sofia/
11 https://www.athensvoice.gr/world/531512_mploko-tis-unesco-ston-erntogan-gia-tin-agia-sofia
12 https://www.cnn.gr/focus/apopseis/story/87610/agia-sofia-mnimeio-pagkosmias-klironomias-i-unesco-se-egrigorsi
13 http://www.pontos-news.gr/article/188997/agia-sofia-trapezoyntas-kryvoyn-tis-agiografies-gia-na-ginei-tzami
14 Καθώς όπως δήλωσε : «Αν εκκλησία χωρίς καμπαναριό δεν γίνεται, πώς θα γίνει τζαμί χωρίς μιναρέδες; Ο μιναρές είναι μία ανάταση προς τον ουρανό».
https://www.tanea.gr/2019/02/17/greece/fetixie-tzami-pazaria-erntogan-gia-tin-xalki/
15 http://www.estianews.gr/kentriko-thema/i-ellas-chrizei-tin-tourkia-afentiko-tou-%E1%BC%B0slam-ston-kosmo/
16 https://www.liberal.gr/arthro/241751/apopsi/arthra/i-emmoni-tou-erntogan-kai-i-alitheia-gia-to-fetichie-tzami.html
17 https://www.orthodoxianewsagency.gr/epikairotita/ta-19-tzamia-pou-epithymoun-oi-tourkoi-na-anoiksoun-stin-ellada/
18 Από την τουρκική πλευρά είχαμε πρόσφατα και δυο νέα παραδείγματα, διαφορετικής σημασίας το καθένα. Από τη μια Τούρκοι ερευνητές έρχονται να συνδράμουν στην ελληνική διεκδίκηση των Ελγινείων αποδεικνύοντας πως δεν είχε εκδοθεί το περιβόητο φιρμάνι αδειοδότησης του Έλγιν και από την άλλη ο Ερντογάν επεκτείνει τις τουρκικές πολιτισμικές και ιστορικές διεκδικήσεις δηλώνοντας στα εγκαίνια του μουσείου της Τροίας πως αποτελεί μέρος της ιστορίας της Τουρκίας.
https://www.efsyn.gr/tehnes/art-nea/189118_den-ypirxe-firmani-gia-tin-exagogi-ton-glypton?fbclid=IwAR30BPBMkhWJPfNqcD1VNH97kN1_SKhO1StG9vgsW_8HM3L9v5Ir9aHeBoo
https://www.ethnos.gr/apopseis/30108_ki-omos-i-oraia-eleni-milaei-toyrkika
Πηγή φωτογραφίας: flickr/travelationship CC BY-NC-ND 2.0
