Επιστολική ψήφος εκλογών: Που ισχύει και που δεν ισχύει.
Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης Δικηγόρος Αθηνών, Συνταγματολόγος*
Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο νόμος 5083/2024 με τίτλο “Εκλογή ευρωβουλευτών, διευκόλυνση εκλογέων μέσω επιστολικής ψήφου, εκκαθάριση εκλογικών καταλόγων και λοιπές διατάξεις του Υπουργείου Εσωτερικών”. Η επιστολική ψήφος , αποτελεί πλέον νόμο του κράτους και αφορά τις ευρωεκλογές και τα δημοψηφίσματα, όχι τις εθνικές και δημοτικές εκλογές ( μέχρι στιγμής).Η τροπολογία Κεραμέως για την επέκταση της επιστολικής ψήφου των Ελλήνων του εξωτερικού στις βουλευτικές εκλογές δεν συγκέντρωσε τις απαιτούμενες 200 ψήφους καθώς την στήριξαν μόνο οι βουλευτές της ΝΔ. Καταψήφισε σύσσωμη η αντιπολίτευση στις ψηφοφορίες εκτός από την Πλεύση Ελευθερίας που δήλωσε «παρών».
Ειδικότερα, το νομοθέτημα εγκρίθηκε από την Ολομέλεια με 158 ψήφους υπέρ, 135 κατά και 6 βουλευτές που δήλωσαν παρόντες. Το Σύνταγμα ορίζει, ότι κάθε νέος εκλογικός νόμος βουλευτικών εκλογών, ισχύει από τις μεθεπόμενες εθνικές εκλογές (για να αποφεύγονται μικροπολιτικές σκοπιμότητες του εκάστοτε κυβερνώντος κόμματος), εκτός εάν ο νόμος εγκρίθηκε από την Βουλή με πλειοψηφία τουλάχιστον 200 εδρών. Το υπουργείο Eσωτερικών θα δημιουργήσει ηλεκτρονική πύλη για την εγγραφή στους εκλογικούς καταλόγους επιστολικής ψήφου, στην οποία οι εκλογείς θα μπορούν να υποβάλουν σχετική αίτηση έως και 40 ημέρες πριν από τη διενέργεια των εκλογών.
Στις επερχόμενες ευρωεκλογές, στις 9 Ιουνίου, οι Έλληνες πολίτες εντός και εκτός Επικράτειας θα μπορούν να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα με την επιστολική ψήφο. Μετά από εκτενή συζήτηση 3 ημερών και πλέον των 44 ωρών, με τις ψήφους της ΝΔ η επιστολική ψήφος γίνεται Νόμος του Κράτους, χωρίς ωστόσο να επιτευχθεί η πολυπόθητη συναίνεση από πλευράς ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ. Έχουμε αναδείξει πολλές φορές το πρόβλημα του αποκλεισμού χιλιάδων συμπολιτών μας από τις εκλογές και κυρίως νέων εποχικών εργαζομένων σε τουριστικές περιοχές, συνανθρώπων μας με ειδικές ανάγκες, φοιτητών, αποδήμων Ελλήνων και συμπολιτών που αποκλείονται διότι δεν μπόρεσε να συσταθεί εκλογικό τμήμα αφού ο αριθμός των εκλογέων ήταν μικρότερος από σαράντα (40) άτομα που προβλέπει ο νόμος. Η αποχή αποτελεί παθογένεια του πολιτικού συστήματος και πλέον έχει εξελιχθεί σε ένα σημαντικό πρόβλημα για τις σύγχρονες δημοκρατίες, καθώς η μη άσκηση του δικαιώματος του εκλέγειν επηρεάζει σημαντικά τα πολιτικά δρώμενα. Οι ψηφοφόροι απορρίπτουν το πολιτικό σύστημα, απαξιώνοντας ταυτόχρονα συλλήβδην τα κόμματα, κι αυτό είναι το επίκεντρο πολλών συζητήσεων, προβληματισμού και ανησυχίας. Η δυνατότητα επιστολικής ψήφου, θεωρείται ” όπλο” κατά της αποχής και επιτρέπει σε πρακτικά αποκλεισμένους σήμερα πολίτες, να συμμετέχουν και να διαμορφώσουν το μέλλον της πατρίδας μας. Δικλείδα ασφαλείας αποτελεί η διπλή ταυτοποίηση και από κινητό, ο έλεγχος ταυτοπροσωπίας, ότι στο φάκελο θα περιλαμβάνεται υπεύθυνη δήλωση, αλλά και ότι θα διατίθεται ξεχωριστός φάκελος για την αποστολή της ψήφου, σφραγισμένος, που όπως τονίζεται θα είναι αδύνατο βάσει κατασκευής να παραχαραχθεί. Τους φακέλους θα παραλαμβάνουν εκπρόσωποι Δικαστικής αρχής, θα παρίσταται δικαστής, θα παραμένουν σφραγισμένοι σε κάλπες και θα ξεσφραγίζονται μετά το πέρας της ψηφοφορίας, παρουσία εκλογικών αντιπροσώπων των κομμάτων.
Η επιστολική ψήφος εφαρμόζεται σε πολλές άλλες χώρες και το υπουργείο Εσωτερικών θα πρέπει να χρησιμοποιήσει τις βέλτιστες πρακτικές άλλων χωρών της ευρωπαϊκής Ένωσης και των ηνωμένων πολιτειών Αμερικής. Εάν η επιστολική ψήφος εφαρμοστεί σωστά, θα διευκολύνει υπερήλικες, ασθενείς, φοιτητές που σπουδάζουν σε άλλη πόλη, εργαζόμενους που έχουν φύγει για σεζόν, μαθητές που θα δίνουν εξετάσεις και ετεροδήμοτες. Το νομοσχέδιο προβλέπει την δυνατότητα επιστολικής ψήφου μόνο στις ευρωεκλογές και στα δημοψηφίσματα, άρα απαιτεί την θετική ψήφο 151 βουλευτών για την έγκριση του. Αφορά πολίτες που είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους της Ελλάδος. Προκειμένου να δημιουργηθούν εκλογικά τμήματα στο εξωτερικό, έπρεπε να υπάρχει ένας ελάχιστος αριθμός εκλογέων σε μία περιοχή και πολλοί ψηφοφόροι θα έπρεπε να ταξιδέψουν, ενώ τώρα μπορούν να ασκήσουν το δικαίωμα ψήφου από τον τόπο διαμονής τους. Οι απόδημοι ψηφοφόροι πλέον θα μπορούν να ασκούν το εκλογικό τους δικαίωμα μόνο δια της επιστολικής ψήφου. Η επιστολική ψήφος θα αποστέλλεται από την οικία του εκλογέα- ψηφοφόρου. Για να έχει ο ψηφοφόρος δικαίωμα επιστολικής ψήφου, θα πρέπει να καταθέσει ηλεκτρονικα αίτηση μέχρι 40 ημέρες πριν, αναγράφοντας τα πλήρη στοιχεία του και την διεύθυνση που θα του σταλεί ο εκλογικός φάκελος. To άρθρο 9 παρ. 1 του Συντάγματος κατοχυρώνει το άσυλο της κατοικίας, ορίζοντας ρητά ότι καμία έρευνα δεν γίνεται σε κατοικία, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος και πάντοτε με την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας.
Η κατοικία αποτελεί έναν περίκλειστο χώρο, στον οποίο δεν είναι ελεύθερη η είσοδος στον καθένα, παρά μόνο με την συναίνεση του διαμένοντος σε αυτόν. Προκειμένου να εφαρμοστεί η επιστολική ψήφος, θα δημιουργηθεί σχετική ηλεκτρονική πύλη για την εγγραφή των εκλογέων που επιθυμούν να ψηφίσουν με αυτόν τον τρόπο. Ο εκλογέας, κάνοντας χρήση των κωδικών του, καταχωρίζει την αίτησή του και συμπληρώνει τη διεύθυνση στην οποία θέλει να του αποσταλεί το εκλογικό υλικό. Το κινητό του τηλέφωνο, το οποίο θα δηλώσει στην πλατφόρμα καθώς και το email του, πιστοποιούνται με συνθηματικό μιας χρήσης (OTP).
Η αίτηση γίνεται οριστική με την υποβολή της, ενώ η δυνατότητα εγγραφής στην πλατφόρμα σταματά 40 ημέρες πριν από τη διενέργεια των εκλογών. Ο εκλογέας στη συνέχεια θα παραλάβει το αργότερο 20 ημέρες πριν από τη διενέργεια των εκλογών τον φάκελο της επιστολικής ψήφου, ο οποίος περιλαμβάνει: έναν φάκελο επιστροφής της επιστολικής ψήφου, έναν φάκελο ψηφοφορίας, ένα ψηφοδέλτιο, ένα έντυπο οδηγιών και μια υπεύθυνη δήλωση. Η αποστολή του φακέλου καθώς και η επιστροφή της επιστολικής ψήφου θα πραγματοποιηθούν ατελώς. Ο εκλογέας ενημερώνεται με μέιλ για την αποστολή του φακέλου του και μπορεί να βλέπει την πορεία αποστολής του. Οι φάκελοι, τους οποίους παραλαμβάνει ειδική επιτροπή συλλογής επιστολικής ψήφου, η οποία θα συγκροτηθεί μόλις ξεκινήσουν οι αποστολές των φακέλων, πρέπει να φτάσουν στο σημείο συλλογής επιστολικών ψήφων έως τις 5 το απόγευμα της προηγούμενης ημέρας. Ο εκλογέας θα ενημερώνεται με μέιλ για την παραλαβή του φακέλου, ο οποίος θα τοποθετηθεί στην ειδική κάλπη του εκλογικού τμήματος όπου ανήκει ο εκλογέας. Ο χώρος όπου θα συγκεντρώνονται οι φάκελοι με τις επιστολικές ψήφους μπορεί να είναι ένα δημόσιο ή ιδιωτικό κτίριο, θα φυλάσσεται από την Ελληνική Αστυνομία και θα παρακολουθείται και καταγράφεται από κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης. Το υλικό καταγραφής θα φυλάσσεται στο Πρωτοδικείο Αθηνών. Οι επιστολικές ψήφοι θα καταμετρηθούν μαζί με τις υπόλοιπες μετά τις 7 το βράδυ, οπότε και θα ξεκινήσει η καταμέτρηση των ψήφων. Σε κάποιες χώρες, υπάρχει και η δυνατότητα ηλεκτρονικής ψήφου. Ηλεκτρονική ψήφος με τον μοναδικό κωδικό του πολίτη που θα υπάρχει στην μία και μοναδική κάρτα του πολίτη η οποία θα είναι, ταυτότητα, δίπλωμα, ΑΜΚΑ, ΑΦΜ, κλπ . Δηλαδή μία και μόνο κάρτα, ένας και μοναδικός κωδικός για κάθε πολίτη στον οποίο όλα τα στοιχεία είναι μέσα. Έτσι κι αλλιώς ήδη υπάρχουν στη διάθεση του GOV.GR.. Το Σύνταγμα της Ελλάδος, προβλέπει ρητά την λαϊκή κυριαρχία και την άρση των εμποδίων που αποκλείουν την συμμετοχή πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες. Λαϊκή κυριαρχία δεν σημαίνει αποχή της συντριπτικής πλειοψηφίας των πολιτών από τις εκλογές, ούτε εμπόδια στην άσκηση του κατοχυρωμένου συνταγματικά εκλογικού δικαιώματος. Η κυριαρχία της λαϊκής βούλησης ως έκφανσης της αντιπροσωπευτικής αρχής που διέπει το ελληνικό Σύνταγμα προσδίδει στο πολίτευμα της χώρας δημοκρατικό χαρακτήρα. Αυτό διαμηνύεται στο άρθρο 1§3 του Συντάγματος (εφεξής «Σ») που προβλέπει ότι«όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό, υπάρχουν υπέρ αυτού και του Έθνους και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγμα.». Το εκλογικό σώμα -που νοείται ως ο Λαός εν στενή εννοία- συνιστά το ανώτατο όργανο του κράτους , καθώς υπό την εκφρασμένη δια της ψήφου βούλησής του εκλέγεται η αντιπροσώπευσή του στα πολιτικά όργανα του κράτους, τόσο εντός όσο κι εκτός Ελλάδος. Σύμφωνα με το άρθρο 51 Παρ. 3 του Συντάγματος, η ψήφος είναι καθολική. Η ψήφος είναι καθολική, κατοχυρώνοντας το ενεργητικό εκλογικό δικαίωμα στο σύνολο των Ελλήνων πολιτών.Αυτό σημαίνει πως κάθε Έλληνας που πληροί τις προϋποθέσεις του νόμου δικαιούται να εγγραφεί στους εκλογικούς καταλόγους και να ψηφίσει.Το σύνολο αυτό περιορίζεται κατά αποκλειστικό τρόπο για τρεις περιπτώσεις οι οποίες τίθενται για τη διασφάλιση της διεξαγωγής του δικαιώματος του «εκλέγειν» με πλήρη συνείδηση και πνευματική ωριμότητα: -μη συμπλήρωση του 17ου έτους, που θεωρείται και το έτος πολιτικής ενηλικότητας ως δημοκρατικό και συμμετοχικό κεκτημένο
-η δικαιοπρακτική ανικανότητα σύμφωνα με τις γενικές αρχές του Αστικού Κώδικα και
–η στέρηση του δικαιώματος του «εκλέγειν» στο πλαίσιο επιβολής αμετάκλητης ποινικής καταδικαστική απόφαση ώς παρεπόμενη ποινή.. Σημαντική συνταγματική αρχή που διέπει την ψηφοφορία είναι και η αρχή της ισότητος. Δεν εκφράζεται ρητώς σε κάποια διάταξη του τυπικού Συντάγματος, ενώ υπάρχει πολυγνωμία για το ποιάς θεμελιώδους γενικής συνταγματικής κατεύθυνσης αποτελεί ειδικότερη έκφανση, αλλά προκρίνεται η θεμελίωσή της στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Η ισότητα είναι αριθμητική κι όχι ποιοτική και συνεπάγεται ότι ένας εκλογέας αποτελεί έναν ψηφοφόρο που συμβάλλει στην εκλογική διαδικασία με την κατάθεση μίας ψήφου που θα προσμετρηθεί στο τελικό αποτέλεσμα.
Το Σύνταγμα εδραίωνει και την αρχή του υποχρεωτικού χαρακτήρα της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος στο άρθρο 51 παρ. 5 Συντάγματος , αλλά στην πράξη τίθενται εμπόδια σε συμπολίτες μας να ψηφίσουν. Η εξαγγελία της δεσμευτικότητας προς το εκλογικό σώμα για τη διευθέτηση αυτής της αρμοδιότητας, αναδεικνύει και τη βαρύνουσα θέση που κατέχει η συμμετοχή στην ψηφοφορία. Παρότι παλαιότερα ο νόμος επέβαλε ποινικές κυρώσεις σε περίπτωση μη συμμετοχής στην εκλογική διαδικασία, πλέον η αποχή, ακόμα και αν είναι αδικαιολόγητη, δεν επιφέρει την επιβολή κάποιας ποινής. Επομένως, η σημερινή μορφή της διατάξεως συνιστά μία lex imperfecta, δηλαδή μια ατελή υποχρέωση, χωρίς, ωστόσο, αυτό να υποβαθμίζει τη σημασία της διαδικασίας της ψηφοφορίας. Οι Γάλλοι πολίτες που ζουν στο εξωτερικό έχουν τη δυνατότητα να ψηφίσουν κατ’ ιδίαν (με πληρεξούσιο, εξουσιοδοτωντας άλλον), αλλά μπορούν επίσης να ψηφίσουν αυτοπροσώπως σε ένα από τα πολυάριθμα εκλογικά κέντρα που ανοίγουν σε χώρες σε όλο τον κόσμο όπου ζουν Γάλλοι πολίτες . Στην Τουρκία έχει καθιερωθεί η δυνατότητα επιστολικής ψήφου . Οι ψήφοι των Τούρκων πολιτών του εξωτερικού μεταφέρονται στην Τουρκία με προγραμματισμένες πτήσεις της Turkish Airlines, συνοδευόμενες από δικαστικούς αντιπροσώπους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η δυνατότητα της επιστολικής ψήφου παρέχεται σε όλους τους αμερικανούς πολίτες και όχι μόνο στους εκτός επικράτειας εκλογείς. Αντίθετα, στην Ελλάδα η επιστολική ψήφος αποτελεί ένα «προνόμιο» που παρέχεται μόνο στους εκτός επικράτειας εκλογείς (άρθρο 51 παρ. 4 Συντ.). Μάλιστα, υπό το καθεστώς του Συντάγματος του 1975, το οποίο προέβλεψε για πρώτη φορά τη δυνατότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος από τους εκλογείς που βρίσκονται έξω από την επικράτεια( αλλά παρόλα αυτά εφαρμόστηκε με καθυστέρηση ετών στις πρόσφατες εθνικές εκλογές) ήταν ένα εριζόμενο ζήτημα εάν ο κοινός νομοθέτης θα μπορούσε να καθιερώσει την επιστολική ψήφο, έστω και μόνο για την κατηγορία αυτή των εκλογέων. Και τούτο διότι η επιστολική ψήφος κατά μερικούς δεν διασφαλίζει πλήρως την αρχή της μυστικότητας της ψήφου που κατοχυρώνεται ρητά στο άρθρο 51 παρ. 3 Συντάγματος, ενώ κατά άλλους To άρθρο 9 παρ. 1 του Συντάγματος κατοχυρώνει το άσυλο της κατοικίας, από όπου θα ψηφίζει ο εκλογέας- ψηφοφόρος.
Πράγματι, η αρχή της μυστικότητας της ψήφου, στην ολοκληρωμένη της έκφραση, προϋποθέτει την ψήφο σε έναν «ξεχωριστό χώρο», δηλαδή στο παραβάν, όπου κανείς άλλος εκτός από τον ίδιο τον ψηφοφόρο δεν μπορεί να γνωρίζει το περιεχόμενο της ψήφου του( ξεχωριστός και μάλιστα προσωπικός χώρος, αποτελεί και η οικία κατά άλλους). Αυτή η έννοια της μυστικότητας της ψήφου συναρτάται άμεσα με τον χαρακτήρα της ψήφου όχι μόνον ως δικαιώματος αλλά συγχρόνως και ως καθήκοντος, δηλαδή με την απαγόρευση της παραβίασης της αρχής της μυστικότητας, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, και από τον ίδιο τον ψηφοφόρο. Αντίθετα, στις ΗΠΑ, η αρχή της μυστικότητας εξαντλείται στη διασφάλιση της ανωνυμίας της ψήφου, ενώ η παραβίαση της μυστικότητας από τον ίδιο τον ψηφοφόρο, στην περίπτωση τουλάχιστον της επιστολικής ψήφου, όπου αυτός μπορεί να ψηφίζει χωρίς να είναι αθέατος από τρίτους, θεωρείται ένα ιδιωτικό ζήτημα. Ετσι στην Ελλάδα, ακόμη και για την καθιέρωση της επιστολικής ψήφου για τους εκτός επικράτειας εκλογείς, χρειάστηκε η παρέμβαση του αναθεωρητικού νομοθέτη, ο οποίος το 2001 προέβλεψε τη δυνατότητα αυτήν, όμως αποκλειστικά μόνο για τους Έλληνες πολίτες που βρίσκονται έξω από την επικράτεια. Με τη νέα συνταγματική ρύθμιση ξεπεράστηκε το ζήτημα της ταυτόχρονης διενέργειας των εκλογών, αφού ορίστηκε ρητά στο άρθρο 51 παρ. 4 Συντ. ότι η αρχή αυτή σημαίνει καταμέτρηση όλων των ψήφων την ίδια ημέρα (βλ. Ευ. Βενιζέλος, «Το αναθεωρητικό κεκτημένο», 2002, σ. 250), η ψηφοφορία όμως με επιστολική ψήφο καθιερώθηκε μόνον ως εξαίρεση για τη διευκόλυνση της άσκησης του δικαιώματος της ψήφου από τους εκτός επικράτειας εκλογείς. Πολλοί τονίζουν την αντίφαση που υφίσταται , καθώς ο ανώτατος Άρχοντας της χώρας μας , ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας , εκλέγεται με φανερή και όχι με μυστική ψηφοφορία . Συγκεκριμένα, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται από τη Βουλή με ονομαστική (δηλαδή φανερή) ψηφοφορία και σε ειδική συνεδρίαση που συγκαλείται από τον Πρόεδρο της Βουλής έναν τουλάχιστον μήνα πριν λήξει η θητεία του απερχομένου Προέδρου. Η εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας διεξάγεται πλέον σε μία φάση, καθώς από τον Μάρτιο του 2019 έχει ψηφιστεί η αποσύνδεση της εκλογής Πρόεδρου της Δημοκρατίας με τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη πρόωρων εκλογών. Πολλοί Έλληνες Βουλευτές , επιλέγουν πλέον , την επιστολική ψήφο στην ψηφοφορία νομοσχεδίων και τροπολογιών στην Βουλή . Η διαδικασία των ψηφοφοριών με επιστολική ψήφο, έγινε περισσότερο ελαστική με τον κορωνοϊό και τους υγειονομικούς περιορισμούς που επιβλήθηκαν και δεν επανήλθε στην προηγούμενη κατάσταση, όπου η επιστολική ψήφος γινόταν αποδεκτή μόνον εάν ένας βουλευτής απουσίαζε για σοβαρό, επαγγελματικό, λόγο (επίσημη αποστολή της Βουλής ή της κυβέρνησης). Τα τελευταία χρόνια, ζήσαμε και ζούμε διεθνώς την πανδημία του Κορωνο’ι’ου – Covid 19 και σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδος, η υγεία αποτελεί υπέρτατο κοινωνικό αγαθό, όπου το κράτος οφείλει να λαμβάνει μέτρα προστασίας των πολιτών , ενάντια στην διασπορά. Ως κοινωνικό δικαίωμα η υγεία κατοχυρώνεται στο άρθρο 21 παρ.3 του Συντάγματος σύμφωνα με το οποίο «Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών».
Ως δημόσιο κοινωνικό αγαθό αναφέρεται η ερμηνευτική δήλωση στο άρθρο 5 του Σ. και τα άρθρα 18 παρ.3 και 22 παρ.4 του Συντάγματος.
Τούτο ακριβώς αποτελεί τον νομιμοποιητικό λόγο των αυστηρών περιορισμών σε κάθε ατομική ή συλλογική ελευθερία κατά την περίοδο της πανδημίας. Για να ανακοπεί η αλυσίδα της μετάδοσης του ιού και βέβαια να υποβοηθηθεί το Εθνικό Σύστημα Υγείας (ν.1397/1983).
Αυτό το συνταγματικό καθήκον αποτελεί, στην παρούσα συγκυρία, την πιο χαρακτηριστική έκφραση του «χρέους της εθνικής και κοινωνικής αλληλεγγύης» κατά το άρθρο 25 παρ. 4 του Συντάγματος. Στις τελευταίες προεδρικές εκλογές των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, αυξήθηκαν συντριπτικά τα ποσοστά των εκλογέων που επέλεξαν την επιστολική ψήφο λόγω της πανδημίας Covid 19. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζητά την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των πολιτών της ευρωπαϊκής Ένωσης που ζουν σε άλλο κράτος μέλος και επιθυμούν να ψηφίσουν ή να εκλέγουν σε ευρωπαϊκές και τοπικές εκλογές.
Σύμφωνα με τις συνθήκες της ευρωπαϊκής Ένωσης, οι πολίτες της ευρωπαϊκής Ένωσης που διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος, πρέπει να έχουν το δικαίωμα συμμετοχής σε ευρωπαϊκές και τοπικές εκλογές υπό τους ίδιους όρους με τους υπηκόους του εκ λόγω κράτους.
Αρκετοί όμως πολίτες συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν εμπόδια κατά την άσκηση των εκλογικών τους δικαιωμάτων στη χώρα διαμονής τους, ενώ η συμμετοχή τους στις εκλογές παραμένει χαμηλή σε σχέση με τη συμμετοχή των υπηκόων του κράτους μέλους διαμονής τους.
