Η εμφάνιση των πρώτων «κομμάτων»

Τα ξενικά «κόμματα»

Η εμφάνιση των πρώτων «κομμάτων» σχετίζεται με την κάλυψη του κενού εξουσίας  που δημιουργήθηκε με την κατάλυση της οθωμανικής εξουσίας. Ο όρος «κόμμα» είναι μάλλον καταχρηστικός εν προκειμένω και ουδεμία σχέση έχει με τη λειτουργία και την πρακτική αυτών των κατά βάση πελατειακών δικτύων- φατριών . Φορείς αυτών των δικτύων ήταν οικογένειες κοτζαμπάσηδων, προκρίτων, μεγαλοαρματολών και πλοιοκτητών που κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας παρείχαν στους ραγιάδες «προστασία» από τις αυθαιρεσίες της οθωμανικής διοίκησης, διαμεσολάβηση στις οθωμανικές αρχές (ρουσφέτι) και σε κάποιες περιπτώσεις  στοιχειώδη κοινωνική πρόνοια. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό τους όμως ήταν πως δεν αμφισβητούσαν την οθωμανική εξουσία και δεν είχαν, ούτε διαμόρφωναν πολιτική άποψη. Στηριζόμενα στην οικογένεια αυτά τα δίκτυα άμβλυναν τις επιπτώσεις της καταπίεσης των Οθωμανών και εξυπηρετούσαν τους συγγενείς πέρα από πολιτικές διαφοροποιήσεις. Η οργάνωση τους ακολουθούσε τα παραδοσιακά πατερναλιστικά πρότυπα  σε τέτοιο βαθμό που πολλά από τα μετέπειτα «κόμματα» να ονοματοδοτούνται από τον επικεφαλής οικογενειάρχη της φατρίας. Σημαντικό που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι οι περισσότερες φατρίες διέθεταν και ένοπλα μέλη κλεφτών ή αρματολών άμεσα υπόλογα στον εκάστοτε πάτρωνα τους.  Στα 1838 η φιλελεύθερη εφημερίδα «Αθήνα» σημειώνει στο κύριο άρθρο «Αι συστηματικαί φατρίαι ή κόμματα υπάρχουν και στηρίζονται δια των πολιτικών αρχών, και αύται μόνον ημπορούν να ονομασθούν φατρίαι : ο δε διαγωνισμός των πολιτικών θέσεων ούτε φατρία είναι ούτε κόμμα.» Η κύρια αρμοδιότητα αυτών των φατριών ήταν ουσιαστικά το «βόλεμα» σε κρατικά πόστα των ευνομούμενων τους και η εν συνεχεία ενδυνάμωση τους μέσα από τις εκδουλεύσεις που παρείχαν οι διορισμένοι σε νέους οπαδούς. Ένας αέναος κύκλος «ρουσφετιών» που διεύρυνε τη βάση των φατριών.

Ο Ιωάννης Κωλέττης (1773 ή 1774 – 31 Αυγούστου 1847

Η διαμάχη για εξουσία στο νεοπαγές Ελληνικό κράτος δημιούργησε αρχικά δύο «κόμματα», ένα στρατιωτικό-δημοκρατικό με ηγέτες οπλαρχηγούς της επανάστασης και ένα πολιτικό-αριστοκρατικό που εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των κοτζαμπάσηδων , των νησιωτών και μιας μικρής ομάδας Φαναριωτών. Στην ουσία και οι μεν και οι δε έβλεπαν την ανεξαρτησία ως μέσο αντικατάστασης της ολιγαρχίας των Οθωμανών με τη δική τους. Μάλιστα ο Φωτάκος Χρυσανθόπουλος αναφέρει πως «η μόνη διαφορά ήταν στα ονόματα, αντί να λέγεται Χασάν ο κοτζάμπασης θα λεγόταν Γιάννης και αντί να προσεύχεται στο τζαμί θα πηγαίνει στην εκκλησία».

Το «ελληνικό ζήτημα» ξεπερνούσε κατά πολύ τα στενά όρια του μικρού ελληνικού κράτους. Άμεσα συνδεδεμένο με την τύχη του «μεγάλου ασθενούς» φιγουράριζε ψηλά στην πολιτική ατζέντα των Τριών Δυνάμεων, Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας. Η ανατολική Μεσόγειος κατέστη ζωτικός χώρος για τα εμπορικά συμφέροντα πρωτίστως της Αγγλίας και της Γαλλίας, ενώ η αναδιάταξη των συνόρων με τη δημιουργία νέων κρατών έδινε ευκαιρίες στη Ρωσία για έξοδο προς τη Μεσόγειο. Έτσι μέσα στο Ελληνικό κράτος πέρα από τους φατριαστικούς ανταγωνισμούς ήρθαν να συγκρουστούν και τα συμφέροντα των ηγετιδών δυνάμεων της περιόδου. Μυστικοί και μη πράκτορες τους όργωναν την επικράτεια τάζοντας υποστήριξη υλική και ηθική πότε από τη μια και πότε από την άλλη Μεγάλη Δύναμη. Είναι η περίοδος μετά την εθνοσυνέλευση στο Άστρος στα 1824 που αρχίζουν σταδιακά να μορφοποιούνται τα πρώτα ξενικά «κόμματα» παίρνοντας το όνομα τους από τη Μεγάλη Δύναμη που τα στηρίζει. Οι οπαδοί τους ευελπιστούν ότι θα πραγματοποιηθούν τα εθνικά τους όνειρα με την βοήθεια μιας εκ των τριών Δυνάμεων της εποχής. Ο όρος «κόμματα» δίδεται κατ ευφημισμό σε αυτά τα μορφώματα αφού στερούνται πολιτικών αρχών και οι οπαδοί τους συχνά αλλάζουν στρατόπεδα ανάλογα με τις προσωπικές τους φιλοδοξίες. Ουσιαστικά οι ηγέτες τους τίθενται στην υπηρεσία των συμφερόντων όχι του κράτους, αλλά της κάθε Δύναμης που τους χρηματοδοτεί…

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος

Η δημιουργία της γαλλόφιλης μερίδας στην Ελλάδα, ή γαλλικού «κόμματος», ήταν ως επί το πλείστον έργο των αδελφών  Γεωργίου και Σπυρίδωνα  Βιτάλη, εμπόρων της Ζακύνθου και του στρατηγού Roche εκπροσώπου της Ελληνικής Επιτροπής του Παρισιού. Ένα από τα κίνητρα των γαλλόφιλων ήταν και η ματαίωση των σχεδίων εκείνων που ήθελαν να κάνουν τον Καποδίστρια κυβερνήτη της Ελλάδας. Μάλιστα απέβλεπαν στην εγκατάσταση στο θρόνο της Ελλάδας του δούκα του Nemours, δευτερότοκου γιου του δούκα της Ορλεάνης καθώς και την εγκαθίδρυση συνταγματικής μοναρχίας. Ο Σπυρίδων Βιτάλης μάλιστα περιόδευε στην επικράτεια προωθώντας τις απόψεις τους. Στα 1824 τα δυο αδέρφια συναντώνται με τον κόμη  Villele ο οποίος τους τάζει και μυστική οικονομική ενίσχυση…Τον Απρίλιο του 1825 με την αρωγή του ίδιου του δούκα της Ορλεάνης και του Laisne de Villeveque οι αδελφοί Βιτάλη και ο στρατηγός Roche  φτάνουν στο Ναύπλιο με σκοπό να προλειάνουν το έδαφος για τον ερχομό του δούκα του  Nemours. Ο Ιωάννης Κωλέτης παράλληλα βολιδοσκοπείται από τον υπασπιστή του δούκα της Ορλεάνης Rumigny για συνδρομή στο σχέδιο αυτό και επηρεασμένος απο τον ,κατά τον Κολοκοτρώνη, «γαλλικισμό» του δέχεται. Αργότερα θα αναδειχτεί στον αδιαφιλονίκητο ηγέτη του γαλλικού «κόμματος», συνεπικουρούμενος στην Πελοπόννησο και από τη φατρία των Δεληγιανναίων,  και στον πρώτο συνταγματικό πρωθυπουργό της Ελλάδας. Καθόλου άσχημα για κάποιον που ξεκίνησε την καριέρα του ως γιατρός του Αλή Πασά στα 1810…

Τα σχέδια των αδελφών Βιτάλη δεν άργησαν να γίνουν γνωστά με αποτέλεσμα να αρχίσει η δραστηριοποίηση της αγγλόφιλης παράταξης που υπήρχε στην Ελλάδα. Άρχοντες και στρατιωτικοί με ευρωπαϊκή παιδεία, ντυμένοι «ala franga» και με εθνικιστικές-δημοκρατικές ιδέες  κινητοποιήθηκαν υπό τη σκέπη του Foreign Office…Η αγγλόφιλη μερίδα θα λέγαμε ότι συνασπίστηκε στη βάση των δανείων που προσπάθησε να συνάψει στο Λονδίνο ο φιλέλληνας Edward Blaquiere. Ο ιθύνων νους πίσω από τη συγκρότηση του «κόμματος» αυτού στην Ελλάδα ήταν ο λόρδος Guilford, ένας εκκεντρικός φιλέλληνας που ζούσε στην Κέρκυρα και είχε ασπαστεί την ορθοδοξία. Ο Σπυρίδων Τρικούπης που ήταν μαθητής του και καλά πληροφορημένος για τις κινήσεις των Ορλεανιστών και των Καποδιστριακών του είχε υποβάλλει την ιδέα περί αγγλικού «κόμματος». Στα σχέδια του «κόμματος» αυτού ήταν η ανάρρηση στο θρόνο της Ελλάδας του Λεοπόλδου του Σαξ- Κοβούργου ή του δούκα του Sussex. Σημαντική στήριξη στην προσπάθεια αυτή έπαιξαν και οι επτανήσιοι προύχοντες κόμης Διονύσιος Ρώμας, ο  Μαρίνος Στεφάνου και ο Κωνσταντίνος Δραγώνας. Η συγκρότηση του «κόμματος» ήταν μεγάλης σημασίας για την Αγγλία η οποία δια μέσου του ναυάρχου Hamilton δήλωνε πως «η Βρετανική κυβέρνηση δε θα μπορούσε να ανεχτεί τη μεγάλη επιρροή της Γαλλίας, που ήδη υπάρχει στην Αίγυπτο, να επεκτείνεται και στην Ελλάδα»…Καταλυτικό ρόλο πάντως στην εδραίωση του αγγλικού «κόμματος» έπαιξε και η ανάληψη του υπουργείου εξωτερικών της Αγγλίας από το Γεώργιο Κάνιγκ, ο οποίος και διαφοροποίησε την αγγλική πολιτική στην Εγγύς Ανατολή. Η Αγγλία άρχισε σταδιακά να απομακρύνεται από την πάγια τακτική της διατήρησης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έβλεπε την Ελλάδα ως αντικαταστάτη της. Ο κύριος εχθρός της αγγλικής διπλωματίας πλέον άκουγε στο όνομα «Ρωσία»…

Επίσημο γεύμα στο σπίτι Έλληνα άρχοντα στο Χρυσό. Έγχρωμη χαλκογραφία του Edward Dodwell (1821).

Η παράταξη των ρωσόφιλων για την υποστήριξη των θέσεων της επικαλούνταν το ομόδοξο των δυο λαών, την παραδοσιακή προστασία των Ελλήνων χριστιανών ραγιάδων από τη ρωσική πολιτική καθώς και τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828-29 που με τη συνθήκη της Αδριανουπόλεως τερμάτισε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Για το «κόμμα» αυτό οι πληροφορίες είναι κάπως συγκεχυμένες αλλά σύμφωνα με το ημερολόγιο του Χρήστου Ζαχαριάδη το «κόμμα» υπήρχε ήδη το Μάρτιο του 1826. Εσφαλμένα χαρακτηρίστηκε φιλορωσική και η Καποδιστριακή κίνηση των Ανδρ. Ζαίμη, Ιωαν. Θεοτόκη, Γ. Τουρτούρη κ.α. που σκοπό είχε την πρόσκληση του Καποδίστρια ως ανώτατου άρχοντα. Θέσεις με καθαρά φιλορωσικό προσανατολισμό είχε αναπτύξει ο πλούσιος ψαριανός Ιωάννης Βαρβάκης που είχε πολεμήσει στα ορλωφικά καθώς και ο Theobald Piscatory που όμως το σχέδιο του αφορούσε μια γαλλορωσική συμμαχία. Επίσης στη Ρωσία στα 1824 βρίσκουμε μια εταιρεία με το όνομα «Ιερόν Σώμα» που ισχυριζόταν ότι βρισκόταν υπό την αιγίδα του Καποδίστρια και του Στρόγκανοφ.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας

Κάπως έτσι άρχισε σταδιακά να διαμορφώνεται ο «ανεξάρτητος» πολιτικός βίος των πρώτων «κομμάτων» που πολύ σωστά ονομάστηκαν ξενικά, αφού δεν ήταν δημιουργήματα τόσο των φιλοδοξιών και των αναγκών του λαού και των κοινωνικών τάξεων αλλά των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής που βρήκαν έναν πονηρό τρόπο να ελέγξουν το ασθενικό κράτος των Ελλήνων. Ιδεολογικά ή ταξικά χαρακτηριστικά είναι περιττό να αναζητήσουμε σε αυτές τις φατριαστικές οργανώσεις που στόχο είχαν μόνο τη διαιώνιση της εξουσίας τους χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε πρόσφορο μέσο, συμπεριλαμβανομένης και της βίας. Ο Ιωάννης Κωλέτης έχοντας αποκομίσει πείρα και διδάγματα από τον Αλή Πασά αναδείχτηκε σε έναν από τους συγκεντρωτικότερους «πολιτικούς» αρχηγούς του τόπου. Όπως αυτός έτσι και πολλοί άλλοι πολιτικοί έλυναν τις διαφορές τους  «δια της λεπίδος»… Η απουσία οργάνωσης, ιδεολογίας και ερεισμάτων μεταξύ του ελληνικού λαού κάνουν τους  πρώτους πολιτικούς σχηματισμούς του νέου Ελληνικού κράτους να έχουν πολύ μικρή σχέση με την πολιτική και μεγαλύτερη με την εγκληματική δραστηριότητα ενώσεων τύπου «Μαφίας»… Αυτός ήταν και ο κυριότερος λόγος που και ο Καποδίστριας όσο και ο Όθων διάκειντο αρνητικά στην ύπαρξη τέτοιων οργανώσεων που πάνω απ’ όλα πρότασσαν το στενό οικογενειακό-τοπικιστικό συμφέρον έναντι του εθνικού. Εξ ου και το σύνταγμα του 1844 δεν κάνει καμία αναφορά στη λειτουργία κομμάτων. Ακόμα και στα 1910 στην ομιλία του στο Σύνταγμα ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναφερόμενος στα αίτια της κρατικής δυσλειτουργίας τονίζει « […] σύστημα δημοτικόν στηριζόμενον επί δήμου, ο οποίος απέβη όργανον καταδυναστεύσεως εις τας χείρας των φατριών. Διοίκησις φατριάζουσα, διαιωνίζουσα και μετά την απελευθέρωσιν του Ελληνικού λαού από του ξενικού ζυγού την τυραννίαν…»… Αλλά και στο «φουτουριστικό» 2023 πόσα από αυτά τα χαρακτηριστικά των κομμάτων έχουν αλλάξει…;

Μανόλης Πλούσος