Σερβία: Η διαμάχη για το λίθιο ανακατεύει την πολιτική τράπουλα-Le Monde Diplomatique

ΓράφουνSăsa Dragojlo
Ivica Mladenović
Βασίλης Παπακριβόπουλος (μετάφραση)

Μπροστά στην έκταση των διαδηλώσεων που διοργανώθηκαν την περασμένη άνοιξη, ο Σέρβος πρόεδρος Αλεξαντάρ Βούτσιτς αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την εκμετάλλευση ενός σημαντικού κοιτάσματος λιθίου. Παρόλα αυτά, ενδέχεται να ξαναβάλει μπροστά την υλοποίηση των σχεδίων του μεταλλευτικού γίγαντα Rio Tinto, υπό την πίεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία επιδιώκει τη μαζική ανάπτυξη ηλεκτρικών αυτοκινήτων –εξωθώντας βεβαίως τις ρυπογόνες δραστηριότητες στην περιφέρειά της.

Στη Δυτική Σερβία, κοντά στην πόλη Λόζνιτσα, τα άδεια σπίτια με τις μυτερές στέγες και τα ζώα που περιπλανώνται στους έρημους δρόμους θυμίζουν σκηνές από γουέστερν. Οι περισσότεροι από τους κατοίκους του χωριού Γκόρνιε Νεντέλιτσε έχουν ήδη πουλήσει τα σπίτια τους στην αγγλο-αυστραλιανή πολυεθνική Rio Tinto. Το 2004, οι ερευνητές του μεταλλευτικού γίγαντα ανακάλυψαν κοντά στις όχθες του ποταμού Ζάνταρ ένα νέο μετάλλευμα, στο οποίο έδωσαν την ονομασία «ζανταρίτης». Περιέχει ασυνήθιστα υψηλές συγκεντρώσεις λιθίου και βορίου, σε βαθμό ώστε να θεωρείται ότι θα μπορούσε να καλύψει τις ολοένα πιεστικότερες ανάγκες για τα δύο αυτά χημικά στοιχεία στην κατασκευή ηλεκτροκινητήρων.

Στις 8 Ιουνίου 2022, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε την απαγόρευση της πώλησης καινούργιων θερμικών αυτοκινήτων μετά το 2035. Και ο Σλοβάκος Μάρος Σέφκοβιτς, ο αρμόδιος αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όρισε ως στόχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης τη μετατροπή της έως το 2025 στον δεύτερο παραγωγό μπαταριών λιθίου μετά την Κίνα. Σήμερα όμως, η Ευρώπη εισάγει το σύνολο σχεδόν του λιθίου που χρειάζεται και πρέπει να διαφοροποιήσει τις πηγές ανεφοδιασμού της. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν γιατί στις Βρυξέλλες η Γενική Διεύθυνση Εσωτερικής Αγοράς, Βιομηχανίας, Επιχειρηματικότητας και Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων υποστηρίζει την επένδυση της Rio Tinto στη Σερβία.

Η συγκεκριμένη πολυεθνική –της οποίας τα κεφάλαια είναι κυρίως βρετανικά (42%), αυστραλιανά (16%) και αμερικανικά (18%)– είναι μια από τις πλέον δραστήριες μεταλλευτικές επιχειρήσεις στα Βαλκάνια μετά την ίδρυση της πρώτης θυγατρικής της το 2001 στο Βελιγράδι. Το 2017 υπέγραψε με την κυβέρνηση ένα πρωτόκολλο συμφωνίας για την υλοποίηση του έργου στον Ζάνταρ. Στην ομάδα εργασίας που προετοίμασε το πρωτόκολλο περιλαμβάνονταν εκπρόσωποι της πολυεθνικής και της κυβέρνησης, αλλά και ο Μάικ Σιράτ, δεύτερος γραμματέας της πρεσβείας της Αυστραλίας, όπως και ο Αμερικανοκενυάτης Στίβεν Ντέγκουα, τότε διευθυντής της Παγκόσμιας Τράπεζας στη Σερβία. Ένας μεγάλος αριθμός εγγράφων που αποκαλύφθηκαν το 2021 καταδεικνύουν ότι η σερβική κυβέρνηση υπέστη εντονότατες πιέσεις από τις δυτικές πρεσβείες προκειμένου να υπογράψει τη συμφωνία και οι μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων να αποτελέσουν μια καθαρά τυπική διαδικασία.

Αμερικανικές και γερμανικές πιέσεις

Τον Μάιο του 2018, ο Βρετανός Άλαν Ντάνκαν, τότε υπουργός Εξωτερικών αρμόδιος για τις σχέσεις με την Ευρώπη και την αμερικανική ήπειρο, συνάντησε αρκετούς υπεύθυνους της Rio Tinto με αντικείμενο το σχέδιο Ζάνταρ1. Στον απολογισμό της συνάντησης, που δημοσιεύτηκε από ένα βαλκανικό δίκτυο ερευνητικής δημοσιογραφίας (Balkan Investigate Reporting Network – BIRN), διαβάζουμε ότι «η συζήτηση πραγματοποιήθηκε σε καλό κλίμα και ο εκπρόσωπος της RioTinto ρώτησε τον Βρετανό υπουργό για τις πιθανότητες της Σερβίας να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάτι που η RioTinto θεωρεί σημαντικό για το έργο»2. Αρκετά στελέχη της αντιπολίτευσης ισχυρίζονται ότι ο Μάθιου Πάλμερ, ειδικός απεσταλμένος των ΗΠΑ στα Δυτικά Βαλκάνια (έως το 2021), τους είχε ασκήσει πιέσεις, ζητώντας τους «να μην επιτίθενται στη [σερβική] κυβέρνηση» για την υπόθεση της Rio Tinto3. Τέλος, κατά τη διάρκεια της αποχαιρετιστήριας περιοδείας της, σε μια κοινή συνέντευξη Τύπου με τον Σέρβο πρόεδρο Αλεξαντάρ Βούτσιτς, η Άνγκελα Μέρκελ ανέφερε ότι και η Γερμανία ενδιαφερόταν για το σερβικό λίθιο: «Εάν ενδιαφέρεται ολόκληρος ο κόσμος, ενδιαφερόμαστε και εμείς. Έχουμε επενδύσει σημαντικά στην αυτοκινητοβιομηχανία, και στη Σερβία, και όλοι μας γνωρίζουμε πόσο σημαντικό είναι το λίθιο για την κινητικότητα του μέλλοντος και για την κατασκευή των μπαταριών»4. Ένα έγγραφο προερχόμενο από την αποστολή της Δημοκρατίας της Σερβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποδεικνύει ότι η Rio Tinto έχει κάνει επαφές με τις τρεις μεγάλες γερμανικές αυτοκινητοβιομηχανίες (Daimler, Volkswagen, BMW)5.

Η Σερβία, μέσα στην επόμενη δεκαπενταετία, θα μπορούσε να μετατραπεί στην μεγαλύτερη πηγή λιθίου της Ευρώπης, δήλωνε τον Μάιο του 2021 η διευθύντρια της Rio Tinto Μάρνι Φίνλεϊσον, κατά την υπογραφή του πρωτοκόλλου συμφωνίας με τον κατασκευαστή μπαταριών InoBat. Γιατί όμως μπαίνει μπροστά η Σερβία όταν έχουν ανακαλυφθεί σημαντικά κοιτάσματα σε χώρες-μέλη της Ε.Ε.: Γερμανία, Τσεχία και, σε μικρότερο βαθμό, Ισπανία, Πορτογαλία, Αυστρία, Γαλλία και Φινλανδία; Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Ινστιτούτου Γεωλογικών Μελετών των ΗΠΑ, τα αποθέματα λιθίου της Σερβίας αποτελούν μονάχα το 1,3% των παγκόσμιων, έναντι του 23,5% εκείνων της Βολιβίας, του 21% της Αργεντινής και του 3% της Γερμανίας6. Στα κοιτάσματα της κοιλάδας του Ρήνου, μεταξύ Βασιλείας και Φρανκφούρτης, η εξόρυξη του μεταλλεύματος από θερμές πηγές θα συνεπαγόταν πολύ μικρότερη έκλυση διοξειδίου του άνθρακα απ’ ό,τι η εξόρυξη και η επεξεργασία του λιθίου στη Σερβία. Σε μια τέτοια προοπτική όμως αντιτίθενται οι οικολόγοι που συμμετέχουν στη γερμανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση.

Η μεταφορά των βρώμικων παραγωγικών δραστηριοτήτων και των συνεπαγόμενων περιβαλλοντικών βλαβών στην ευρωπαϊκή περιφέρεια επιτρέπει ταυτόχρονα τη μεγιστοποίηση των κερδών για τις πολυεθνικές και την ελαχιστοποίηση των κινδύνων για τα κεντρικά κράτη της ευρωπαϊκής ηπείρου. «Η πολυπλόκαμη υπόθεση των ορυχείων λιθίου υπερβαίνει κατά πολύ την περιβαλλοντική ατζέντα»,υπογραμμίζει ο Σέρβος οικονομολόγος Νέμποζα Κάτιτς, ανεξάρτητος σύμβουλος επιχειρήσεων στο Λονδίνο. «Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις απλώς αναδεικνύουν καθαρότερα τον παραλογισμό του σερβικού μετασοσιαλιστικού μοντέλου ανάπτυξης. Πρόκειται για ακόμα μια απόδειξη ή ένα σύμβολο της αποικιακής θέσης της Σερβίας».

Σχεδόν 4.000 άτομα ζουν στα περίχωρα του ποταμού Ζάνταρ, εκεί όπου προβλέπεται να επιχειρηθεί η εξόρυξη του ζανταρίτη. Η συγκεκριμένη περιοχή της Σερβίας χαρακτηρίζεται από πλούσια χλωρίδα και πανίδα, με 140 φυτικά και ζωικά είδη που προστατεύονται από τη σερβική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία, ενώ περιλαμβάνει και πενήντα τοποθεσίες επισήμως ενταγμένες στην πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά. Η Rio Tinto αρνείται ότι θα υπάρξει οποιαδήποτε αρνητική επίπτωση. Ωστόσο, μια μελέτη, παραγγελία της εταιρείας στη Σχολή Βιολογίας του πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, η οποία δεν δόθηκε στη δημοσιότητα, ανέφερε, σύμφωνα με τον Βλαντιμίρ Στεβάνοβιτς, καθηγητή πανεπιστημίου και μέλος της σερβικής Ακαδημίας Επιστημών, ότι «απειλούνται περισσότερα από 450 στρέμματα πρωτογενούς δάσους, καθώς και 370 στρέμματα φυσικού δρυμού, 30 στρέμματα λιβαδιών και 7.030 στρέμματα γεωργικής γης». «Είμαστε πειραματόζωα», λέει η Μαριζάνα Τρίμποβιτς Πέτκοβιτς, καθηγήτρια στο λύκειο της Λοζνίκα και μέλος της τοπικής κίνησης Ne Damo Zadar («Δεν δίνουμε τον Ζάνταρ»). «Δεν πιστεύουμε τους κρατικούς επιθεωρητές, γιατί οι περισσότεροι δεν έχουν πάει καν στο πεδίο. Ορισμένες εκτάσεις γεωργικής γης έχουν ήδη υποστεί σημαντικές ζημιές από τις προηγούμενες γεωτρήσεις, που ήταν απλά προκαταρκτικές. Μπορείς να δεις τοξικές ουσίες στο ποτάμι. Εδώ βρισκόμαστε σε ένα κλειστό οικοσύστημα: μια δηλητηρίαση της γης ή του νερού θα υποβαθμίσει ολόκληρη την τροφική αλυσίδα».

Η παραγωγή λιθίου από μετάλλευμα, καθώς και ο διαχωρισμός του από το βόριο, προκαλεί μεγαλύτερες τοξικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε σχέση με την παραγωγή του από αλατούχα ύδατα, που εφαρμόζεται στις αλμυρές λίμνες των Άνδεων ή στην κοιλάδα του Ρήνου. Οι μεταλλευτικές εγκαταστάσεις απαιτούν μεγάλες ποσότητες νερού και ενέργειας (και συνεπώς εκλύουν αέρια θερμοκηπίου) και μπορούν να προκαλέσουν σημαντική ρύπανση. Διότι, κατά τη διάρκεια των εργασιών εκσκαφής και άντλησης, η χημική ισορροπία των επιφανειακών και των βαθύτερων κοιτασμάτων διαταράσσεται από ξαφνικές οξειδωτικές συνθήκες, που προκαλούν μια όξινη μεταλλευτική αποστράγγιση, η οποία αποτελεί μείζονα απειλή: απελευθερώνει στο υδρογραφικό σύστημα τόνους επιβλαβών μεταλλικών ενώσεων (χαλκό, μόλυβδο, νικέλιο, ψευδάργυρο ή αρσενικό).

Εάν λάβουμε υπόψη την αξία και το παραγωγικό δυναμικό της γεωργικής γης, του ζωικού κεφαλαίου και των καλλιεργειών, τα οφέλη από την εκμετάλλευση του λιθίου και του βορίου είναι, σύμφωνα με αρκετούς ειδικούς, πολύ κατώτερα από τις αναμενόμενες ζημίες. Έτσι, σύμφωνα με ανεπίσημους υπολογισμούς, εκτιμάται ότι η Rio Tinto θα πραγματοποιήσει κέρδη 4 δισ. ευρώ κατά τη διάρκεια των πρώτων δέκα ετών της εκμετάλλευσης, ενώ τα δικαιώματα εκμετάλλευσης υπολογίζεται ότι θα αποφέρουν 300 εκατομμύρια ευρώ στο σερβικό κράτος. Ωστόσο, οι αντιτιθέμενοι στο έργο τονίζουν ότι τα έσοδα από την αγροτική παραγωγή στην περιοχή θα μπορούσαν να φτάσουν και τα 80 εκατομμύρια ευρώ ετησίως με ελάχιστες κρατικές επενδύσεις, οι οποίες αυτή τη στιγμή είναι απλώς ανύπαρκτες. Ακόμα και εάν δεν ληφθούν υπόψη οι δυνητικά καταστροφικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις του έργου, εξακολουθεί να τίθεται το ερώτημα εάν είναι οικονομικά συμφέρον για τον τοπικό πληθυσμό.

Όπως και τα περισσότερα κράτη της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η Σερβία έχει χάσει τον έλεγχο της ανάπτυξής της, καθώς είναι εξαρτημένη από τις δυτικές επενδύσεις. Μέσα σε μια τέτοια συγκυρία, όλα τα επενδυτικά κεφάλαια του εξωτερικού είναι εκ των προτέρων ευπρόσδεκτα, όποιες κι αν είναι οι μακροπρόθεσμες συνέπειές τους. Εξάλλου, η κινητοποίηση ενάντια στην Rio Tinto δρομολογήθηκε μονάχα όταν υπήρξαν υποψίες διαφθοράς. Εκείνο που προκάλεσε την αγανάκτηση του πληθυσμού ήταν λιγότερο η προέλευση των κονδυλίων και περισσότερο ο προορισμός τους, όταν ερευνητές δημοσιογράφοι ανακάλυψαν ότι η πολυεθνική είχε μισθώσει ως υπεργολάβο μια επιχείρηση που ανήκει στον θείο του Σέρβου υπουργού Ορυχείων. «Αν θέλαμε να γίνουμε λιγάκι κυνικοί, θα λέγαμε ότι έργα που ενδέχεται να αποδειχθούν ολέθρια για τη χώρα μπορούν όντως να αποβούν ιδιαίτερα επωφελή για τους ντόπιους αρμοδίους και τις οικογένειές τους», υπογραμμίζει ο Νέμποζα Κάτιτς. «Αυτό αφορά όχι μόνον την πολιτική εξουσία, αλλά και όλους τους ειδικούς που συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και θα έπρεπε να προστατεύουν το δημόσιο συμφέρον –αλλά δεν προστατεύουν παρά το προσωπικό συμφέρον τους».

Όταν ορισμένοι αγρότες αρνήθηκαν να πουλήσουν την ιδιοκτησία τους στη Rio Tinto, το κυβερνών Σερβικό Προοδευτικό Κόμμα (SNS) του Βούτσιτς θεώρησε ότι μπορούσε να εκβιάσει την κατάσταση δηλώνοντας το έργο στον Ζάνταρ ως πρόγραμμα εθνικού συμφέροντος και καταθέτοντας ένα νομοσχέδιο με στόχο την επιτάχυνση της διαδικασίας απαλλοτριώσεων –περιορίζοντας τη διάρκειά τους σε μονάχα πέντε ημέρες εάν διακυβεύεται το εθνικό συμφέρον. Αυτή η απόφαση πυροδότησε μια πρωτοφανή για τη μετασοσιαλιστική Σερβία οικολογική και κοινωνική κινητοποίηση (με αποκλεισμούς σε γέφυρες και σε οδικούς άξονες), κάνοντας την κυβέρνηση να τρέμει, για πρώτη φορά σε δέκα χρόνια. Σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε ο πρόεδρος Βούτσιτς αναγκάστηκε να υποσχεθεί δημόσια όχι μόνο την απόσυρση του νόμου για τις απαλλοτριώσεις και την ψήφιση ενός νόμου για τις μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων, αλλά και τη διακοπή της συνεργασίας με τη Rio Tinto. «Οι διαδηλώσεις έδειξαν πώς λειτουργεί αυτή η κυβέρνηση: μονάχα μια τεράστια πίεση, και μάλιστα πάνω στη ροή των κεφαλαίων, μέσα από τους οδικούς αποκλεισμούς, καθώς και η υποστήριξη ενός κοινού ευρύτερου από εκείνο που ενδιαφέρεται για τα περιβαλλοντικά ζητήματα, μπορεί να προκαλέσει αντίδραση», υπογραμμίζει η Ίβα Μάρκοβιτς, μία από τις εμβληματικές μορφές του οικολογικού χώρου.

Το κίνημα επίσης απέδειξε ότι η Σερβία μπορούσε να ξεφύγει από τον φαύλο κύκλο του μεταπολεμικού διχασμού μεταξύ εθνικιστών και φιλελεύθερων, που επέτρεψε να περάσουν σε δεύτερη μοίρα ζητήματα όπως η εκπτώχευση των λαϊκών τάξεων, η καταστροφή της βιομηχανίας και των φυσικών πόρων, όπως και η έξοδος των καλά καταρτισμένων στελεχών προς τις δυτικές χώρες. Σε αντίθεση με το ζήτημα του Κοσόβου, το οικολογικό ζήτημα είναι απελευθερωτικό, καθώς στρέφει τον δημόσιο διάλογο προς την κατεύθυνση των κοινωνικών προτεραιοτήτων. Όταν γίνεται λόγος για καθαρό νερό, για εύφορη γη, για δίκαιη κατανομή των φυσικών πόρων που ανήκουν σε όλους, τότε επανεμφανίζονται τα ταξικά ζητήματα. Στις βουλευτικές εκλογές του Απριλίου 2022, οι κινητοποιήσεις προκάλεσαν την υποχώρηση του SNS, το οποίο ωστόσο διατηρεί μια σχετική κοινοβουλευτική πλειοψηφία, αλλά και την ανάδυση μιας συμμαχίας της Αριστεράς με τους οικολόγους μέσα από τον συνασπισμό «Οφείλουμε». Για πρώτη φορά μετά το 1990, η Αριστερά θα έχει εκπροσώπους στο Εθνικό Κοινοβούλιο και στο τοπικό Κοινοβούλιο του Βελιγραδίου, όπου συγκέντρωσε το 11% των ψήφων.

Παρόλα αυτά, το έργο στον Ζάνταρ κάθε άλλο παρά έχει σταματήσει, αν πιστέψουμε αρκετούς επικεφαλής επιχειρήσεων που συνδέονται με τη Rio Tinto. «Οι δύο πλευρές θα συναντηθούν και θα προσπαθήσουν να καταλήξουν σε μια αμοιβαία επωφελή συμφωνία», δηλώνει ένας συνομιλητής μας, εργαζόμενος σε επιχείρηση που συνεργάζεται με το υπουργείο Ορυχείων. Οι δηλώσεις των εκπροσώπων της πολυεθνικής κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση. «Πραγματικά ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να συζητήσουμε όλες τις επιλογές με τη σερβική κυβέρνηση, τώρα που πέρασαν οι εκλογές», δήλωνε ο Σάιμον Τόμσον, πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της Rio Tinto κατά τη διάρκεια της ετήσιας γενικής συνέλευσης της εταιρείας στην Αυστραλία7. «Φυσικά, δεν έχουμε παραιτηθεί από τον Ζάνταρ διότι, πολύ ειλικρινά, πρόκειται για ένα τέλειο σχέδιο», συμπλήρωνε ο γενικός διευθυντής Τζέικομπ Στόσχολμ. «Κρύβονται, δεν νομίζω ότι θα φύγουν», μας εξομολογείται η Μαριζάνα Τρίμποβιτς Πέτκοβιτς, διαρκώς παρούσα στο πεδίο. Οι τοπικές οργανώσεις, που δεν έχουν την παραμικρή εμπιστοσύνη στις τηλεοπτικές υποσχέσεις των πολιτικών ηγετών, συνεχίζουν να βρίσκονται σε επιφυλακή8.

«Ο πόλεμος στην Ουκρανία έστρεψε αλλού την προσοχή», διαβεβαιώνει ο Αλεξάνταρ Γιοβάνοβιτς Τσούτα, επικεφαλής του ψηφοδελτίου της ένωσης Αριστεράς και Οικολόγων. «Όμως οι πολίτες θα έχουν πλέον εκπροσώπους στο Κοινοβούλιο, γιατί εμείς προερχόμαστε κατευθείαν από τα κινήματα που βγαίνουν στον δρόμο. Φέρνουμε στη Βουλή κατοίκους του Γκόρνιε Νεντέλιτσε για να καταθέσουν. Στόχος μας είναι να καταστήσουμε παράνομη την εκμετάλλευση του λιθίου και του βορίου σε όλη την επικράτεια της Σερβίας.» Εάν η κυβέρνηση επιχειρήσει να δρομολογήσει ξανά την υλοποίηση του σχεδίου Ζάνταρ κάτω από τις «φιλικές πιέσεις» της Ευρώπης, θα προσκρούσει στις αντιδράσεις αυτής ακριβώς της αντιπολίτευσης.