Η Μικρασιατική κληρονομιά και οι νεότερες γενιές

του Δημήτρη Παντέλα* – 

Να ξεκαθαρίσω εξ αρχής ότι δεν είμαι ιστορικός και όσα καταθέτω αποτελούν ένα ταξίδι αυτογνωσίας των τελευταίων 20 χρόνων.

Ενα workshop όπως λέμε στην γλώσσα της εκπαίδευσης ενηλίκων σχετικά με την αναζήτηση της ξεχασμένης προσφυγικής μας ταυτότητας, που αφορά πλέον σήμερα 100 χρόνια μετά, σχεδόν το μισό πληθυσμό της Ελλάδας αλλά και της Ομογένειας και αποτελεί για όλους μας τους απογόνους των προσφύγων του 22 ένα είδος ΧΡΕΟΥΣ.

Θα ξεκινήσω την πρώτη ενότητα της παρουσίασης με σύντομες ερωτήσεις και απαντήσεις.

Οι ερωτήσεις είναι γνωστές και έχουν απαντηθεί από τους επιστήμονες, ιστορικούς και μελετητές ακόμα και μέσα στο forum του ΙΗΑ αλλά θα μου επιτρέψετε να πω ότι παραμένουν ακόμα πολλές λευκές σελίδες καθώς η χώρα μας αποσιώπησε για πολλά χρόνια θέμα, δεν υπάρχει ενιαίο αφήγημα και παρατηρείται το παράδοξο φαινόμενο ιστορικοί να γράφουν και να ερμηνεύουν τα γεγονότα μέσα από την πολιτική τους ταυτότητα δημιουργώντας έτσι μια σύγχυση και την συνέχεια ενός ιδιότυπου διχασμού.

1922 Πρωταγωνιστές – ιστορική έρευνα και ερμηνεία

Καταρχήν ποιοι είμαστε και τι πραγματικά έγινε το 1922; Ποιοι ήταν οι Υπεύθυνοι; Πως έγινε η Προσφυγιά και η αποκατάσταση; Πόσοι ήρθαν, ποιοι και που πήγαν; Ήταν Καταστροφή; Γενοκτονία;

Ερωτήματα 2022

Τι σημαίνουν όλα αυτά Σήμερα; Πως θα μάθω περισσότερα για τις ρίζες μου; Τι κληρονομιά θα παραδώσουμε στη τέταρτη γενιά που δεν γνώρισε τον παππού και την γιαγιά που ήρθαν από τη Μικρασία; Υπάρχουν ανοικτά ζητήματα και ποιο είναι το χρέος μας; Τι σημαίνει η φετινή χρονιά;

Μήπως πρέπει να δούμε τις πηγές; Αν υπάρχουν και ποιες είναι αυτές.

Ας ξεκινήσουμε την αναζήτηση αυτής της ταυτότητας και τις απαντήσεις που ψάχνουμε, με τις 3-4 απαντήσεις που συμφωνούν όλοι οι επιστήμονες και θα αφήσουμε αυτά που υπάρχουν διαφωνίες και σκοπιμότητες.

Μετά το 1922 με το ξερίζωμα των Ελλήνων ο ευρύτερος ελληνισμός μεταβλήθηκε σε πληθυσμό «προσφύγων» στον ελλαδικό χώρο.

Η Μικρασιατική Καταστροφή, γράφει ο Ακαδημαϊκός Διονύσιος Ζακυθινός, «υπήρξεν η τελευταία φάσις του υπερποντίου Ελληνισμού. Υπό τα ερείπιά της ετάφησαν αι Ιωνικαί και Ποντιακαί αποικίαι, αι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το μέγα εκπολιτιστικόν έργοv του Βυζαντίου, η θαυμασία αντίστασις και το αφανές κατόρθωμα των Ελλήνων της Τουρκοκρατίας.

Σύμφωνα με την Οθωμανική απογραφή πριν το 1915 ο ελληνικός πληθυσμός ανέρχεται σε 2,6 εκατομμύρια, ήρθε 1,5 εκατομμύριο, απογράφηκαν το 1928 στην Ελλάδα 1,2 εκατομμύρια. Αυτοί που ήρθαν και αποτέλεσαν τον πληθυσμό των προσφύγων ήταν κυρίως ηλικιωμένοι, γυναίκες και ορφανά παιδιά. Σε όλα αυτά συμφωνούν όλοι, στα υπόλοιπα διαφωνούν…

Από την ατομική στη συλλογική μνήμη

Ξεριζωμένοι από τον τόπο τους χρειάστηκαν τουλάχιστον μια γενιά (τη δεύτερη) για να μπορέσουν να ξαναδημιουργήσουν σπίτια, νέους δεσμούς και επιρροή μέχρι την ενσωμάτωση τους στη σημερινή Ελλάδα.

Ανέπτυξαν μια νέα αντίληψη γι αυτό που όριζαν ως πατρίδα.

Ο ξεριζωμός από τις πατρογονικές εστίες προκάλεσε στην πρώτη γενιά προσφύγων κενό ταυτότητας το οποίο προσπάθησαν να αναπληρώσουν μέσα από τη χρήση της μνήμης.

Η μνήμη βοήθησε στην έτσι κι αλλιώς δύσκολη προσαρμογή τους στους χώρους υποδοχής και οδήγησε σταδιακά στη διαμόρφωση μιας συλλογικής προσφυγικής ταυτότητας.

Οι διαλυμένες κοινότητες, οι χαμένες πατρίδες για τους πρόσφυγες της πρώτης γενιάς, απέκτησαν φαντασιακή υπόσταση στη συνείδηση τους με γενικές αναφορές στη πατρίδα (η πατρίδα για αυτούς ήταν τα χρώματα, οι άνθρωποι, οι μυρωδιές της Μικράς Ασίας)

Η ταυτότητα των προσφύγων κατοχυρώθηκε ως πολιτισμική ιδιαιτερότητα μέσα από την αντιπαράθεση με τις τοπικές κοινωνίες (εμείς και αυτοί, θάνατοι γηγενών 5, προσφύγων 25). Το περιβάλλον αυτό το είχαν βιώσει από την πρώτη προσφυγιά (1914-1918)

H Κωνσταντινούπολη και το Οικ. Πατριαρχείο εξακολουθεί να αποτελεί το Εθνικό Κέντρο για τους Μικρασιάτες Πρόσφυγες.

Τις νέες κοινότητες, τα χωριά, τις πόλεις τους, τους Συλλόγους τους βάφτισαν με το όνομα της πατρίδας. Έτσι ο τόπος ταυτίστηκε με τους ανθρώπους καθώς οι άνθρωποι έμαθαν να τον κουβαλούν μαζί τους όπου κι αν πάνε.

Η ονομασία των οικισμών πχ Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Αρτάκη, Νέα Σμύρνη κλπ εκφράζει το νέο που δημιουργείται, τη νέα ζωή που αρχίζει αλλά η ταυτόχρονη αναφορά σε 2 τόπους, στο χθες και στο σήμερα δηλώνει τη διάσπαση της σχέσης τους με το χώρο και τη ρήξη της εντοπιότητας..

Η ανάμνηση της ζωής στη Μικρασία (η καθημερινότητα του κάθε νοικοκυριού, η ταυτότητα του φαγητού, η ανάμνηση της μουσικής και του χορού, τα λιγοστά κειμήλια που μπόρεσαν να φέρουν μαζί τους) θα βοηθήσει στην οργάνωση της ζωής στο νέο προσφυγικό οικισμό, ιδιαίτερα τα πρώτα δύσκολα χρόνια της εγκατάστασης.

Ανάλογο ρόλο έπαιζε και το στήσιμο του γλεντιού στην πλατεία του χωριού ή του συνοικισμού, η οποία μαζί με το σχολείο και την εκκλησία αποτελούσαν τους πρώτους τόπους μνημόνευσης.

Στα μεγάλα κέντρα θα ακολουθήσει η δημιουργία των πρώτων Συλλόγων με κύριο μέλημα την υποβοήθηση των κοινοτικών αρχών στην καταγραφή και την οικιστική αποκατάσταση των προσφύγων καθώς μέχρι το 1930 αυτή δεν έχει επιτευχθεί.

Τα χρόνια πέρασαν η πρώτη γενιά έφυγε, για τη δεύτερη γενιά οι πατρίδες από χαμένες έγιναν αλησμόνητες και η Τρίτη γενιά πλέον σήμερα αναζητά τις ρίζες της, στις πατρίδες του μυαλού και της ψυχής και απαντήσεις που δεν γράφτηκαν σε βιβλία…

Η τρίτη γενιά

Η τρίτη γενιά προσφύγων σήμερα έχει την ιδιαιτερότητα να έχει ελάχιστα ως καθόλου βιώματα από τις περιγραφές των παππούδων και γιαγιάδων. Λίγοι άκουσαν διηγήσεις για την πατρίδα, την προσφυγιά, το ρατσισμό. Το εις υγείαν και καλή πατρίδα…

Το μεγάλο στοίχημα όμως είναι οι επόμενες γενιές.

Τα ήθη και έθιμα, τα μνημεία, τα μουσεία, τα βιβλία, οι εκδηλώσεις, το διαδίκτυο ως εργαλείο, είναι κυρίως τα όπλα μας σήμερα απέναντι στη λήθη.

Και οι Σύλλογοι οι οποίοι αποτελούν πια τα χωριά μας…

100 Χρόνια μετά είναι φυσιολογικό οι νεότεροι να μην έχουν επαφή με το θέμα, ωστόσο όλο και περισσότεροι δηλώνουν:

Είμαι κι εγώ Μικρασιάτης, πως θα μάθω περισσότερα;, πως θα βρω τις ρίζες μου; Που να ψάξω; Που πρέπει να απευθυνθώ;

Σε αυτό το σημείο θεώρησα χρήσιμο να σας δώσω έναν πρακτικό οδηγό ατομικής έρευνας που θα βοηθήσει όχι μόνο όσους έχουν προσφυγική καταγωγή αλλά και γενικά όσους ψάχνουν απαντήσεις για το παρελθόν της οικογένειας τους.

Αναζητώντας τις ρίζες μου- Η περίπτωση της Κάτω Παναγιάς Μικράς Ασίας

Στη δική μου περίπτωση η αναζήτηση μου ξεκίνησε καθυστερημένα από σκόρπιες πληροφορίες της οικογένειας, μετά από έρευνα, επιβεβαίωσα τον τόπο καταγωγής από τα αρχεία του Ellis Island και έφτασα μέχρι την πόρτα ενός ιστορικού Συλλόγου στο κέντρο της Αθήνας.

Βρήκα τις απαντήσεις που έψαχνα και ακόμα περισσότερες και μαθαίνω από την ιστορία του χωριού και του Συλλόγου.

Μικρασιατική Κληρονομιά

Να επανέλθουμε στο θέμα μας και να δούμε πως φτάσαμε σήμερα από την ατομική και οικογενειακή στη συλλογική οργανωμένη προσπάθεια να διατηρηθεί η Μνήμη και να διδάσκεται η ιστορία και ο πολιτισμός των Αλησμόνητων Πατρίδων της Ανατολής στις νεότερες γενιές.

Α΄ Προσφυγικό Συνέδριο, Θεσσαλονίκη 1984

Στο συνέδριο αυτό πάρθηκε η απόφαση να ιδρυθεί Ομοσπονδία Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος για να διεκδικήσει από την Πολιτεία τα αυτονόητα…

Από την διακήρυξη του συνεδρίου αποφασίστηκε η διεκδίκηση των παρακάτω:Σεβασμός στα Ανθρώπινα Δικαιώματα
Καθιέρωση Ημέρας Εθνικής Μνήμης
Προβολή του Πολιτισμού του Ελληνισμού της Ανατολής
Μετάδοση της Μικρασιατικής Ιδέας στις νεότερες γενιές
Δημιουργία Μουσείου του Ελληνισμού της Ανατολής
Δημιουργία Έδρας Μικρασιατικών Σπουδών
Διεκδικήσεις (ανταλλάξιμη περιουσία, ακίνητα κλπ)

Από τα παραπάνω πολλά έμειναν ανοικτά μέχρι σήμερα για και διεκδικούνται. Ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα και η Ημέρα Εθνικής Μνήμης αναγνωρίστηκαν με την ψήφιση από την Βουλή των Ελλήνων της 14ης Σεπτεμβρίου ως Ημέρας Εθνικής Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το Τουρκικό Κράτος Ν 2645/1998.

Η δημιουργία ενός Μουσείου του Ελληνισμού της Ανατολής στην Αθήνα αποτελεί μια δέσμευση για τις Προσφυγικές Πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και αναμένεται η ανακοίνωση της οριστικής απόφασης. Το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού στο πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη είναι μια διεκδίκηση που έχει αίσιο τέλος και βρίσκεται στη φάση της κατασκευής.

Οι διεκδικήσεις για την ανταλλάξιμη περιουσία των προσφύγων συνεχίζεται και πρόσφατα ενημερώθηκαν όλα τα κόμματα για το υπό διαμόρφωση νομοσχέδιο τακτοποίησης καταπατημένων εκτάσεων που αφορά πολλά από τα ανταλλάξιμα, προτείνοντας μέρος των εσόδων να χρηματοδοτεί τους Προσφυγικούς Συλλόγους.

Η ΟΠΣΕ δημιούργησε το επίσημο λογότυπο για τα 100 Χρόνια Εθνικής Μνήμης (η φλόγα της μνήμης και η βάρκα της Πορσφυγιάς) και ήδη έχει δημιουργηθεί ένα κίνημα … της σημαίας σε όλη την Ελλάδα. Διαδώστε το – Υιοθετείστε το.

(*) Πρόεδρος Ένωσης Κάτω Παναγιάς Μικράς Ασίας και Γενικός Γραμματέας Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος (ΟΠΣΕ). Το κείμενο αποτελεί την εισήγηση του κ. Δημ. Παντέλα στο ΙΗΑ ΖΟΟΜ Forum στις 2 Ιουνίου 2022

INTERNATIONAL HELLENIC ASSOCIATION