Ο Καντ, η Ηθική του Καθήκοντος και η Ελεύθερη Βούληση
Ο Καντ θεωρούσε ότι ο ηθικός νόμος έχει την ίδια απόλυτη και καθολική ισχύ, όπως για παράδειγμα, και ο νόμος της αιτιότητας. Ούτε αυτός μπορεί ν’ αποδειχτεί με τη βοήθεια της λογικής. Κι όμως, αποδεχτήκαμε ασυζητητί την ύπαρξή του. Κανείς δεν θα επιχειρούσε να τον αρνηθεί. – Σιγά σιγά, έχω την εντύπωση ότι μιλάμε για τη συνείδηση του ανθρώπου. Στο κάτω κάτω, όλοι οι άνθρωποι έχουν συνείδηση. -Ναι, όταν ο Καντ περιγράφει τον ηθικό νόμο, περιγράφει, στην ουσία, την ανθρώπινη συνείδηση,. Δεν μπορούμε να περιγράψουμε αυτό που μας λέει η συνείδησή μας, αλλά, παρ’ όλα αυτά, το ξέρουμε. -Μερικές φορές, είμαι πολύ καλή κι ευγενική με τους άλλους, μόνο και μόνο επειδή εγώ το θέλω, επειδή εγώ θα βγω κερδισμένη. Πιστεύω ότι μ’ αυτό τον τρόπο θα μ’ αγαπούν. -Αν, όμως, μοιράζεσαι τα πράγματά σου με τους άλλους, μόνο και μόνο για να κερδίσεις την αγάπη τους, τότε δεν ενεργείς σύμφωνα με τον εσώτερο ηθικό σου νόμο. Ίσως δεν ενδιαφέρεσαι καν για τον ηθικό νόμο. Ενεργείς μάλλον σε επιφανειακή συμφωνία με τον ηθικό νόμο -κι αυτό είναι, βέβαια, κάτι. Αλλά μια πράξη δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηθική, παρά μόνο αν είναι το αποτέλεσμα αυτοθυσίας. Μόνο όταν κάνεις κάτι, επειδή το θεωρείς καθήκον σου να ενεργήσεις σύμφωνα με τον ηθικό νόμο, μόνο τότε μπορείς να μιλάς για ηθική πράξη. Γι’ αυτό και η καντιανή ηθική χαρακτηρίστηκε συχνά ηθική του καθήκοντος. -Εγώ θεωρώ καθήκον μου να μαζεύω και να προσφέρω χρήματα για όσους πεινάνε στον Τρίτο Κόσμο ή για την οργάνωση Terre des Hommes. – Ναι. Το ζήτημα αν αυτό που κάνεις το κάνεις επειδή το θεωρείς σωστό και δίκαιο. Ακόμα κι αν τα χρήματα που έχεις μαζέψει χαθούν στο δρόμο και δεν φτάσουν ποτέ στον προορισμό τους, ακόμα κι αν δεν είναι αρκετά για να χορτάσουν ούτε έναν πεινασμένο, εσύ θα έχεις ακολουθήσει τις επιταγές του ηθικού νόμου. Έχεις φερθεί με τη σωστή πρόθεση. Και η σωστή πρόθεση είναι αυτό που μετράει κατά τη γνώμη του Καντ. Οι συνέπειες της πράξης μας δεν είναι αποφασιστικές. Γι αυτό και η Ηθική του Καντ λέγεται και Ηθική της Πρόθεσης. -Γιατί έδινε τόση σημασία στην πρόθεση και στη διάθεση του ανθρώπου να σεβαστεί τον ηθικό νόμο; Δεν είναι πολύ σημαντικότερο να ωφεληθεί κάποιος άλλος από τις πράξεις μας; -Φυσικά. Και ο Καντ δεν θα διαφωνούσε μαζί σου σ’ αυτό το σημείο. Μόνο, όμως, όταν ξέρουμε εμείς οι ίδιοι ότι ενεργούμε με σεβασμό προς τον ηθικό νόμο, μόνο τότε ενεργούμε ελεύθερα. -Ενεργούμε ελεύθερα, απλά και μόνο επειδή σεβόμαστε ένα συγκεκριμένο νόμο; Δεν είναι λίγο παράξενο αυτό; -Κατά τη γνώμη του Καντ, δεν είναι καθόλου παράξενο. Όπως θυμάσαι, ο Καντ δέχεται πως ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση, απλά και μόνο επειδή το «αξιώνει». Το σημείο αυτό είναι πολύ σημαντικό, επειδή ο Καντ πίστευε ότι όλα υποτάσσονται στο νόμο της αιτιότητας. Επομένως, πώς είναι δυνατό να έχουμε ελεύθερη βούληση; -Μη ρωτάς εμένα. -Ο Καντ χωρίζει την ανθρωπότητα σε δύο μέρη και μας θυμίζει τον Ντεκάρτ, που υποστήριζε ότι ο άνθρωπος έχει διπλή υπόσταση, κορμί από τη μια και λογική από την άλλη. Ως όντα που διαθέτουν αισθήσεις, είμαστε υποταγμένοι στο νόμο της αιτιότητας, λέει ο Καντ. Γιατί δεν μπορούμε να διαλέξουμε τι θα νιώσουμε και τι όχι. Οι αισθήσεις μας λειτουργούν ανεξάρτητα από τις επιθυμίες μας και μας σφραγίζουν, είτε το θέλουμε, είτε όχι. Ο άνθρωπος, όμως, δεν είναι μόνο κορμί. Είναι και λογικό. -Δηλαδή; -Ως όντα που διαθέτουν αισθήσεις, υπαγόμαστε πέρα για πέρα στην τάξη της φύσης. Είμαστε, λοιπόν, υποταγμένοι στο νόμο της αιτιότητας. Από αυτή την άποψη δεν έχουμε ούτε ελεύθερη βούληση. Ως όντα λογικά, όμως, συμμετέχουμε στον κόσμο «αυτό καθ’ αυτό» – στο κόσμο δηλαδή έτσι όπως είναι πέρα και έξω από τις αισθήσεις μας. Μόνο όταν ακολουθούμε την «πρακτική λογική» μας –που μας δίνει τη δυνατότητα να επιλέξουμε ηθικά-, μόνο τότε έχουμε ελεύθερη βούληση. Γιατί, σκύβοντας μπροστά στον ηθικό νόμο, έχουμε τουλάχιστον επιλέξει από μόνοι μας το νόμο που θα ορίζει τις πράξεις μας. -Εντάξει κατά κάποιο τρόπο έχεις δίκιο. Στο κάτω κάτω, κάτι μέσα μου μου λέει ότι δεν πρέπει να φέρομαι και πολύ άσχημα στους άλλους. – Αν αποφασίσεις εσύ η ίδια να φέρεσαι καλά στους άλλους –έστω κι αν με αυτό τον τρόπο βλάπτεις τα ίδια σου τα συμφέροντα- τότε ενεργείς ελεύθερα. -Τέλος πάντων. Έτσι κι αλλιώς δεν έχεις και μεγάλη ελευθερία όταν ζεις σκλαβωμένος στα πάθη και στις επιθυμίες σου. -Μπορεί κανείς να γίνει σκλάβος πολλών και διαφόρων πραγμάτων. Μπορεί να γίνει σκλάβος ακόμα και του ίδιου του του εγωισμού. Γιατί χειάζεται ανεξαρτησία – κι ελευθερία- για να μπορέσει κανείς να νικήσει τα ίδια του τα πάθη, τις ίδιες του τις επιθυμίες. -Και τα ζώα; Τα ζώα ακολουθούν μονάχα τη φωνή του ενστίκτου και της επιθυμίας. Εκείνα δεν έχουν τη δυνατότητα να ενεργήσουν ελεύθερα και να υποταχθούν στον ηθικό νόμο; -Όχι. Και είναι ακριβώς αυτή η δυνατότητα ελευθερίας που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το ζώο. -Εντάξει. Το κατάλαβα. -Τελειώνοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο Καντ κατάφερε να βγάλει τη φιλοσοφία από το αδιέξοδο όπου την είχε οδηγήσει η διαμάχη ορθολογιστών και εμπειριστών. Γι’ αυτό και η καντιανή φιλοσοφία θεωρείται ορόσημο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Ο Καντ πέθανε το 1804, όταν ανέτελλε η εποχή του Ρομαντισμού. Στο τάφο του, στο Κένιγκσμπεργκ, υπάρχει η ακόλουθη επιγραφή: «Όσο σκέφτομαι, δυο πράγματα πλημμυρίζουν το πνεύμα μου με θαυμασμό και δέος: από πάνω μου ο έναστρος ουρανός και μέσα μου ο ηθικός νόμος.» Κι εδώ ξαναβλέπουμε τα μεγάλα αινίγματα που απασχόλησαν τον ίδιο και τη φιλοσοφία του.
ΠΗΓΗ: Gardner Jostein, Ο Κόσμος της Σοφίας, εκδ. Λιβάνη, (Μτφ. Αγγελίδου Μ.), 1994
