Αποκατάσταση Μεϊτζί: το Ιαπωνικό «θαύμα» που συγκλόνισε τον κόσμο

γράφει ο Βασίλης Παπαδόπουλος* —

Όλοι γνωρίζουμε σήμερα την Ιαπωνία ως ένα από τα πιο εξελιγμένα κράτη του πλανήτη, με εκπληκτικές επιδόσεις στην οικονομία και την τεχνολογία. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι χρειάστηκε να μεταμορφωθεί ολοκληρωτικά για να το καταφέρει, με μια διαδικασία που τη συγκλόνισε συθέμελα και τα αποτελέσματά της άφησαν άφωνο ολόκληρο τον πλανήτη!

Ας γυρίσουμε πίσω στα μέσα του 19ου αιώνα… Η Ιαπωνία, ένα απομακρυσμένο νησιωτικό σύμπλεγμα στο ανατολικό άκρο της Ασίας, ζούσε ακόμα κλεισμένη στον εαυτό της, με μια κοινωνική οργάνωση φεουδαρχικού τύπου. Στην κορυφή του κράτους βρισκόταν ο αυτοκράτορας, με έναν μάλλον «διακοσμητικό» πολιτικό ρόλο, καθώς την εξουσία είχαν στα χέρια τους οι νταΐμιο, οι ανώτεροι στρατιωτικοί ηγέτες της χώρας από τον Μεσαίωνα. Στην κορυφή των νταΐμιο βρισκόταν ο σόγκουν, ο ανώτατος διοικητής της χώρας, τίτλο που κατείχε από τον 17ο αιώνα μια συγκεκριμένη οικογένεια, εκείνη των Τοκουγκάουα. Στην υπηρεσία των νταΐμιο βρίσκονταν οι σαμουράι, οι κληρονομικοί ευγενείς στρατιώτες της Ιαπωνίας.

Ο Τοκουγκάουα Γιοσινόμπου, ο τελευταίος σόγκουν της Ιαπωνίας (πηγή: Wikimedia Commons)

Οι επαφές των Ιαπώνων με τους Δυτικούς, οι οποίοι είχαν ήδη εδραιώσει την παρουσία τους στην ανατολική Ασία, ήταν πολύ περιορισμένες. Ωστόσο, η αποστολή του Αμερικανού ναυάρχου Μάθιου Πέρι στην Ιαπωνία το 1853, με σκοπό τη σύναψη εμπορικών συμφωνιών, είχε μεγάλη επίδραση στην ιαπωνική κοινωνία και την έφερε αντιμέτωπη με ένα βασανιστικό δίλημμα: έπρεπε η χώρα να ανοίξει στη δυτική τεχνολογία και στις δυτικές συνήθειες ή να παραμείνει πιστή στον παραδοσιακό ιαπωνικό τρόπο ζωής και οργάνωσης του κράτους; Στην «Τιτανομαχία» αυτή (γνωστή ως περίοδος Μπακουμάτσου που σημαίνει τέλος του σογκουνάτου) τελικά επικράτησαν οι μεταρρυθμιστές, οι οποίοι οραματίζονταν μια συνολική αναμόρφωση της Ιαπωνίας με βάση τα δυτικά πρότυπα, με σκοπό να αποφύγουν τη μεταβολή της χώρας τους σε «αποικία» των Δυτικών. Μια διαδικασία που συνέβαινε με πολύ δραματικό τρόπο στη γειτονική Κίνα την ίδια εποχή (διαβάστε εδώ το αφιέρωμα μας για την Κίνα του 19ου αιώνα).

Αλληγορική παράσταση που απεικονίζει τη μάχη του παλιού με το καινούργιο στην Ιαπωνία γύρω στο 1870 (πηγή: Wikimedia Commons)

Στις 3 Ιανουαρίου 1868 ο αυτοκράτορας της Ιαπωνίας Μεϊτζί έκανε μια βαρυσήμαντη δήλωση, με την οποία έβαλε τέλος στη φεουδαρχία και άλλαξε ριζικά τη φυσιογνωμία της χώρας:

«Εγώ, ο Αυτοκράτορας της Ιαπωνίας, ανακοινώνω στους υπηκόους μου και στους υπηκόους των ξένων κρατών ότι δόθηκε η άδεια στον σόγκουν Γιοσινόμπου της οικογένειας Τοκουγκάουα να επιστρέψει την εξουσία του στον Αυτοκράτορα, σύμφωνα με το θέλημά μου».
Ο αυτοκράτορας Μεϊτζί (πηγή: Wikimedia Commons)

Παράσταση που απεικονίζει τη «μετακόμιση» του αυτοκράτορα Μεϊτζί από το Κιότο στο Τόκυο, δημοσιευμένη στο γαλλικό περιοδικό Le Monde illustré στις 20 Φεβρουαρίου 1869 (πηγή: Wikimedia Commons)

Με την απόφαση αυτή ο αυτοκράτορας ουσιαστικά καλούσε τους Τοκουγκάουα να παραδώσουν την εξουσία που κατείχαν για αιώνες. Η μεταβολή αυτή, ωστόσο, δεν έγινε αναίμακτα. Οι σόγκουν, όπως ήταν αναμενόμενο, αντέδρασαν δυναμικά, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος, γνωστός ως πόλεμος Μπόσιν ή Ιαπωνική Επανάσταση. Οι συγκρούσεις κράτησαν μέχρι το 1872, οπότε οι Τοκουγκάουα και όλοι οι κατώτεροι σόγκουν ηττήθηκαν και αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν στον αυτοκράτορα τις εκτάσεις γης που κατείχαν. Αποτέλεσμα της ήττας των σόγκουν ήταν η κατάργηση της τάξη των σαμουράι, θρυλικού στοιχείου της παραδοσιακής ιαπωνικής κουλτούρας.
Σαμουράι κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (πηγή: Wikimedia Commons)

Μετά το τέλος των πολέμων η Ιαπωνία εισήλθε σε μια διαδικασία ταχύτατης ανάπτυξης σε όλους τους τομείς. Βασικοί στόχοι έγιναν η εκβιομηχάνιση, η δημιουργία ισχυρού στρατού, αλλά και ο γενικότερος εκσυγχρονισμός του κράτους με βάση τα δυτικά πρότυπα. Η ιαπωνική κυβέρνηση έστειλε εκπροσώπους της στα πιο εξελιγμένα κράτη του κόσμου, προκειμένου να γνωρίσουν την τεχνογνωσία και τις μεθόδους τους σε όλους τους τομείς. Παράλληλα, ξεκίνησε μια μεγαλειώδης εκστρατεία για την εξάλειψη του αναλφαβητισμού, με την ίδρυση δημόσιων σχολείων σε όλη τη χώρα. Αποτέλεσμα της πανεθνικής αυτής εκστρατείας ήταν η συγκρότηση ενός κράτους με σύγχρονους θεσμούς διακυβέρνησης, με ισχυρή βαριά βιομηχανία και υποδομές, και βαθιές τομές στην κοινωνία, με την υιοθέτηση δυτικών τρόπων ζωής. Η θέληση των Ιαπώνων για εκσυγχρονισμό ήταν τόσο ισχυρή, ώστε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα είχαν μεταβάλει τη χώρα τους στην ισχυρότερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της ανατολικής Ασίας.
Χάρτης της Ιαπωνίας της περιόδου Μεϊτζί (1875) (πηγή: Wikimedia Commons)

Αυτοκόλλητος παγκόσμιος χάρτης στα Ελληνικά! Βρείτε τις Πυραμίδες στην Αφρική, τον Πύργο του Άιφελ στη Γαλλία και πολικές αρκούδες στη Γροιλανδία. Ιδανικό για παιδικά υπνοδωμάτια, αίθουσες παιχνιδιών ή αίθουσες διδασκαλίας για ένα μοναδικό συνδυασμό παιχνιδιού και μάθησης. Κάντε κλικ εδώ για να μάθετε περισσότερα.

Ολόκληρος ο κόσμος συνειδητοποίησε την ορμή της ανανεωμένης Ιαπωνίας, όταν κατάφερε να νικήσει πρώτα τη μεγαλύτερη σε πληθυσμό χώρα του κόσμου, την Κίνα (στον Σινοϊαπωνικό πόλεμο του 1894-1895) και στη συνέχεια τη μεγαλύτερη σε έκταση χώρα του κόσμου, τη Ρωσία (στον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1904-1905). Από τότε η Ιαπωνία άρχισε να νιώθει την αυτοπεποίθηση μιας παγκόσμιας δύναμης, εκτρέφοντας έτσι τις επεκτατικές της φιλοδοξίες, που εκδηλώθηκαν στο μέγιστο βαθμό κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο…

Bonus Facts

Το ιαπωνικό «θαύμα» έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση σε όλο τον κόσμο, ώστε σε πολλά κράτη δημιουργήθηκαν πολιτικοί σχηματισμοί που υποστήριζαν τον εκσυγχρονισμό στα πρότυπα της Ιαπωνίας. Στην Ελλάδα την «ομάδα των Ιαπώνων» αποτελούσαν, μεταξύ άλλων, ο Στέφανος Δραγούμης (πατέρας του Ίωνα) και ο Δημήτριος Γούναρης.

Τις επαφές των Αμερικανών με την Ιαπωνία – και ειδικά με τις γυναίκες – περιγράφει ο Τζιάκομο Πουτσίνι στην όπερα Μαντάμα Μπατερφλάι. Μια έφηβη Γιαπωνέζα, η Μπατερφλάι, παντρεύεται έναν Αμερικανό αξιωματικό, ο οποίος όμως σύντομα την εγκαταλείπει. Όταν εκείνος επιστρέφει, ζητώντας να πάρει το παιδί που είχαν αποκτήσει μαζί, η Μπατερφλάι δεν έχει άλλη επιλογή παρά να κάνει χαρακίρι…
Αφίσα της όπερας Μαντάμα Μπατερφλάι (πηγή: Wikimedia Commons)

Η ιδέα για το άρθρο αυτό προέρχεται από τα διαδικτυακά σεμινάρια της καθηγήτριας ιστορίας του ΕΚΠΑ Μαρίας Ευθυμίου με τίτλο: «Παγκόσμια Ιστορία 3: Ο άνθρωπος απέναντι στον εαυτό του».