Εγκώμιο Παναγίας και Βυζαντινή Διανόηση

Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά – Φωτεινίδου Φιλόλογος – Συγγραφέας*

«Βίος πανάμυμος, ζωή πάναγνος, άρνησις κακίας απάσης, άσκησις αρετής απάσης, ψυχή καθαρωτέρα φωτός, σώμα δια πάντων πνευματικόν, ηλίου φαιδρότερον…», Νικολάου Καβάσιλα, Λόγος Β’

Κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Θεσσαλονίκη, το Άγιον Όρος και η Κωνσταντινούπολη αναδείχθηκαν ως τα σπουδαιότερα κέντρα της πνευματικής ζωής. Στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ανερχόταν στους 200.000 κατοίκους.

Τα οδικά και θαλάσσια δίκτυα της πόλης είχαν μεγάλη εμπορική κίνηση και το λιμάνι της ήταν το κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου της Αυτοκρατορίας. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την πνευματική αναγέννηση της εποχής των Παλαιολόγων, διαμόρφωσαν ένα κλίμα πρόσφορο για κοινωνικές ανακατατάξεις και θεολογικές αναζητήσεις.

Η Θεσσαλονίκη ήταν η γενέτειρα του Ν. Καβάσιλα και «μητρόπολη της φιλοσοφίας», όπως ο ίδιος αναφέρει στο «Εγκώμιο του Αγίου Δημητρίου». Ο μεγάλος μυστικιστής και ησυχαστής του Βυζαντίου, Νικόλαος Καβάσιλας (Θεσσαλονίκη 1322- Ηλεία 1395), ήταν, από την πλευρά της μητέρας του, ανεψιός του Νείλου Καβάσιλα, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (1361-1363). Το πατρικό του όνομα ήταν Χαμαετός. Η οικογένεια Καβάσιλα προέρχεται πιθανώς από την Ήπειρο και ανέδειξε πολλές αξιόλογες προσωπικότητες από τον 14ο αι. και έπειτα.

Έφηβος ακόμη πήγε στην Κωνσταντινούπολη και σπούδασε ανθρωπιστικές και θετικές επιστήμες. Τους αρχαίους κλασικούς διδάχθηκε από τον θείο του, Νείλο Καβάσιλα, ενώ στο Άγιο Όρος αποδέχθηκε με μετριοπάθεια την ησυχαστική διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά.

Ο Βυζαντινός Μυστικισμός, που έφτασε ως την θεοπτεία του Ησυχασμού και εμπλουτίστηκε με τις ανθρωπιστικές αξίες που οδήγησαν στον Ουμανισμό της Αναγέννησης, είχε κύριο εκφραστή κατά τα ταραγμένα πολιτικά χρόνια του 14ου αιώνα τον Νικόλαο Καβάσιλα.

Από τον Γεννάδιο Σχολάριο ως τους σύγχρονους μελετητές, αναγνωρίζεται ως ο «βαθυστόχαστος λειτουργικός θεολόγος». Την τελευταία περίοδο της ζωής του έζησε ως μοναχός στις μονές Μαγγάνων – Ξανθόπουλων και Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη και ίδρυσε μονή στην δυτική Ηλεία (δήμος Πηνειού).

Μεταξύ των συγγραμμάτων του είναι η «Περί της εν Χριστώ ζωή», δηλαδή πνευματική ζωή με τα ιερά μυστήρια και η «Θεομήτωρ», τρεις Λόγοι, κατά το πρότυπο των μειζόνων αττικών ρητόρων Δημοσθένη, Ισοκράτη, προς τιμή της Παναγίας: «Εις την Γέννηση», «Εις τον Ευαγγελισμό», «Εις την Κοίμηση».

Στον Λόγο «Εις την Κοίμηση» ο Καβάσιλας τονίζει την ομορφιά της ψυχής της Γλυκοφιλούσας και Οδηγήτριας Παναγίας, η παρθενικότητα της οποίας λογίζεται και μεταφορικά ως αγνότητα του βίου:

«Εφόσον σε όλη τη φύση καρπός είναι ό,τι την καθιστά και πάλι νέα με τη νέα ζωή της καρποφορίας, ποιός, στην περίπτωση της ανθρώπινης φύσης, ανέπλασε και αναγέννησε τους ανθρώπους; Από πού προήλθε η καινή κτίση; Ποιος άλλαξε ριζικά το σύμπαν; Γιατί βέβαια είναι γεγονός ότι ο ουρανός δέχθηκε νέους αναγεννημένους πολίτες. Και αυτούς τους μετέφερε από τη γη η Παρθένος. Η γη πάλι έχει ως κάτοικό της τον καινό άνθρωπο, τον ίδιο τον Δεσπότη του ουρανού. Κι αυτό, γιατί δεν παρήγαγε πια τον παλιό καρπό της αμαρτίας, αγκάθια και τριβόλια, αλλά το νέο άνθος της δικαιοσύνης, την Παρθένο».

«Όπως για χάρη του καρπού υπάρχει το δένδρο, έτσι για χάρη της Παρθένου δόθηκε η αρμονία στην κτίση. Αν για τον καρπό επαινούμε το δένδρο, αν τον καρπό επιδοκιμάζει όποιος χαίρεται για το δένδρο, ποιος δεν γνωρίζει ότι όλη η ιερή μεγαλοπρέπεια της κτίσεως και η χάρη και η ωραιότητα και κάθε τι που είναι άξιο επαίνου, πρέπει να αποδοθεί στην Παναγία; Ώστε μπορούμε να πούμε πως η κρίση που διατύπωσε ο Θεός για τα δημιουργήματά Του ότι είναι καλά λίαν, αποτελούσε εγκώμιο της Θεοτόκου».

«Η Παρθένος δημιούργησε καινό ουρανό και γη καινή. Ή καλύτερα αποτελεί αυτή η ίδια την καινή γη και τον καινό ουρανό. Και είναι βέβαια γη, γιατί προήλθε από τη γη. Είναι όμως, γη καινή, γιατί σε τίποτε δεν ταίριαζε με τους προγόνους της, ούτε κληρονόμησε την παλιά ζύμη, αλλά έγινε, σύμφωνα με τον λόγο του αποστόλου Παύλου, αυτή η ίδια νέο φύραμα κι έκανε την αρχή ενός καινούριου. Είναι και ουρανός καινός γιατί βρίσκεται πέρα από κάθε είδους γηρατειά κι είναι ασύγκριτα ανώτερη από κάθε φθορά, σύμφωνα με την επαγγελία που προφήτη Ησαία ουρανόν καινόν και γη καινήν δώσω υμίν».

«Η Παναγία πρόσφερε δικαιοσύνη και έγινε για την ανθρωπότητα η κάθαρση και ο εξιλασμός, εξάγνισε το ανθρώπινο γένος. Κι όπως η φλόγα ή η φωτοχυσία μεταδίδεται σε όποιο σώμα συναντήσει, έτσι και η Παρθένος μετέδωσε σε όλους το λαμπρό φως της. Όπως ο ήλιος με το φυσικό φως μεταδίδεται παντού χωρίς να ανήκει στη φύση όλων, παρομοίως η ωραιότης των ανθρώπων και το σεμνό μεγαλείο της φύσης και όλη η χάρη, όπως άκμαζε πριν χάσει ο άνθρωπος το σωστό δρόμο, όλα αυτά βρέθηκαν συγκεντρωμένα στο πρόσωπο της Μητέρας και δικαίωσαν όλους. Έτσι υπήρξε ο θησαυρός, η πηγή της αγιότητας των ανθρώπων».