Η ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ H ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

                                                     γράφει ο Μάριος Παπασημακόπουλος 

«Μόρφωση δεν είναι η εκμάθηση πολλών πραγμάτων αλλά η εκπαίδευση του νου να μπορεί να σκέπτεται». – Albert Einstein

Βρισκόμαστε, ίσως, στη μεγαλύτερη καμπή της μέχρι τώρα γνωστής ιστορίας του ανθρώπου καθώς, δεδομένης της τεχνολογικής εξέλιξης έχουμε τη δυνατότητα να επεμβαίνουμε δραστικά και αμετάκλητα στον κόσμο με τη φυσική του έννοια. Κάθε νέα μεγάλη ”δύναμη – όργανο”, όμως, θα πρέπει να συνοδεύεται και από μια αντίστοιχα μεγαλύτερη ευθύνη, την ευθύνη της δυνατότητας επιλογής, επιρροής και επίδρασης. Μάλιστα οφείλουμε να αναλαμβάνουμε πρώτα την ευθύνη και στη συνέχεια τη δυνατότητα χρήσης του “οργάνου”, όπως συμβαίνει και με το δίπλωμα οδήγησης, προκειμένου να αποφευχθούν οι αμετάκλητες επιπτώσεις μιας κακής χρήσης του μέσου. Εδώ οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι, όπως και στην περίπτωση του J. Robert Oppenheimer με το γνωστό απόφθεγμα “I am become death the destroyer of worlds”, δεν ευθύνεται ούτε η ανακάλυψη ούτε και η ίδια η ατομική βόμβα, αλλά η εσφαλμένη χρήση της. Συνεπώς δεν θα πρέπει οπισθοδρομικά να αντιταχθούμε στην εξέλιξη, αλλά στην εσφαλμένη και καταχρηστική εφαρμογή της νέας γνώσης. Με την εισχώρηση της ηθικής σε κάθε τι που προκαλεί αλλαγή με αδιάρρηκτο τρόπο, και όχι σαν εκ των υστέρων σχολιασμό ενός ποδοσφαιρικού αγώνα, θα μπορούσαμε να εξυγιάνουμε τη νέα γνώση και να την εντάξουμε σε ένα καλύτερο αύριο.

ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ “ΝΕΩΝ” ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ
Τα νέα “όργανα” που δημιουργούνται και που δύναται να χρειαστούν “καλιμπράρισμα”, οφείλουμε να τα συνοδεύσουμε με νέα εργαλεία κατάλληλα για αυτό τον σκοπό, πάντα συμβατά με τα νέα όργανα. Όπως δε δύναται κάποιος να κάνει έλεγχο ενός αεροσκάφους με σφυρί- καλέμι, αντίστοιχα, δε δύναται να αποφανθούμε για πρωτόγνωρα ζητήματα όπως την αντιμετώπιση μιας πανδημίας, μιας εκτεταμένης οικονομικής κρίσης, μιας περιβαλλοντικής ανάπτυξης ή ενός μεταναστευτικού ρεύματος βάσει κοινής λογικής ή πεποιθήσεων ή απλών στατιστικών ή “επιστημονικών” μελετών. Οφείλουμε να αναπτύξουμε νέα εργαλεία αντάξια των “οργάνων” και των φαινομένων αυτών. Τα εργαλεία αυτά ονομάζονται βιοηθική, κυβερνοηθική κ.τ.λ. και βασίζονται στην ορθή σκέψη και ταυτόχρονα στην υπέρβαση αυτής. Δεν δύναται να λαμβάνονται πλέον μονομερώς αποφάσεις από πολιτικές αρχές μέσω τακτικής ψήφισης νόμων, όπως αντίστοιχα δε δύναται να καθορίζεται μονομερώς και η αντιμετώπιση αυτών από τεχνοκράτες επιστήμονες. Είναι απαραίτητο και το στοιχείο της ηθικής μέσα σε κάθε στάδιο που οδηγεί στη λήψη απόφασης, καθώς οι επιπτώσεις των επιλογών μας ξεπερνάνε πλέον τα πλαίσια της ανθρώπινης κοινωνίας. Η επιστημονική τοποθέτηση και η ηθική θα πρέπει να ενυπάρχουν και να προϋπάρχουν των τεχνολογικών καρπών και επιπτώσεων του σύγχρονου κόσμου.  Η ιδέα αυτή δεν είναι καινούργια, η αναγκαιότητα αυτή έχει διατυπωθεί πολλάκις και από κορυφαίους επιστήμονες με χαρακτηριστική τη φράση του  Einstein, ” Η επιστήμη χωρίς πνευματικότητα είναι χωλή”.

Η ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΕΥΦΥΪΑ
 Το internet είναι ένα δίκτυο υπολογιστών το οποίο αλληλεπιδρά εσωτερικά με συγκεκριμένους κανόνες, ενώ όλες οι υπολογιστικές μονάδες διαδραματίζουν τον ρόλο του πομποδέκτη δημιουργώντας μια νοημοσύνη- ευφυΐα κυψέλης, αντίστοιχης με τη λειτουργία της κυψέλης των μελισσών. Όμοια και εμείς οι άνθρωποι έχουμε δημιουργήσει μια μορφή συλλογικής γνώσης (με τη μορφή της προσβάσιμης εγκυκλοπαιδικής γνώσης, μεθοδολογίας και όχι μόνο) στην οποία οφείλουμε να είμαστε πομποδέκτες και όχι απλά δέκτες ή ακούσιοι αναμεταδότες. Η χρήση, λοιπόν, των εργαλείων της ορθής σκέψης είναι υποχρέωση όλων, όσοι θέλουμε να είμαστε μέλη της κοινωνίας και να χαιρόμαστε τη χρήση των προαναφερθέντων “οργάνων”. Καθώς η πολυπλοκότητα των νέων ζητημάτων είναι τέτοια, χρειάζεται όλη τη διαθέσιμη “υπολογιστική ισχύ” που μπορεί να διατεθεί. Κάθε μονάδα θα πρέπει αδιάρρηκτα να λειτουργεί αυτοτελώς και ταυτόχρονα ως μέρος του συνόλου. Και αυτό όχι μόνο για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη διάδοση της γνώσης αλλά και για την πιο γόνιμη καλλιέργεια νέας. Όπως ένα χωράφι προς καλλιέργεια θα πρέπει να καθαριστεί από τα άγανα για να κάνει χώρο σε πιο ωφέλιμα φυτά ,όμοια, από τη συλλογική νοημοσύνη θα πρέπει να εξαλειφθεί ο περιττός θόρυβος – οι εσφαλμένες πεποιθήσεις – και να ανέβει ο πήχης ούτως ώστε να μην χρειάζεται οτιδήποτε νέο να οφείλει να αποδεικνύεται από πρώτες αρχές.

 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΟΡΙΩΝ
Η νέα γνώση- πληροφορία πολλές φορές τείνει να είναι “εσφαλμένη” και το άτομο, όπως το δέρμα για τον οργανισμό, θα πρέπει να είναι σε θέση να προασπίζει το σύνολο από βλαβερές μονομερείς απόψεις. Συνεπώς, για τη συνοχή της συλλογικής νοημοσύνης η τέχνη της ορθής σκέψης θα πρέπει να καλλιεργείται σε κάθε έναν από εμάς και μάλιστα γνωστοποιώντας εμφανώς τα όρια της.. Μια οικιακή ζυγαριά μπορεί να μετράει μέχρι 125 κιλά (στην πραγματικότητα περί τα 1226 Ν) και όχι το απόβαρο ενός φορτηγού. Το ότι μετράει βάρος δεν σημαίνει ότι αν επιχειρήσουμε να μετρήσουμε το φορτίο ενός φορτηγού θα οδηγηθούμε σε αληθές συμπέρασμα ή αν τη γυρίσουμε ανάποδα θα μετρήσει το βάρος της γης. Επιπροσθέτως, η ορθή σκέψη δεν είναι πανάκεια ούτε έχει νομοτελειακό χαρακτήρα καθώς δεν είναι απαραίτητο ότι οδηγεί πάντα σε αληθή συμπεράσματα , ακόμα και αν αυτά υπάρχουν, αλλά σε ένα προσεγγιστικά ασφαλές συμπέρασμα, κάτι σαν την παραμετρική βελτιστοποίηση ή την μέση τιμή της Γκαουσιανής κατανομής. Με αυτό το τρόπο θα αποφευχθούν εσφαλμένες γενικεύσεις ή προσκόλληση στη χρήση λανθασμένων και αναποτελεσματικών εργαλείων όπως πχ. η χρήση ενός χάρακα για τη μέτρηση της απόστασης Αθήνας – Θεσσαλονίκης. Πέραν από την εγκυρότητα του αποτελέσματος η θέσπιση αυτών των “standard” θα καθιερώσει και μια κοινή γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ των μονάδων, συμβάλλοντας στην αμεσότητα και την αποτελεσματικότητα της διεξαγωγής των υπολογισμών.

ΕΞΑΓΩΓΗ ΑΣΦΑΛΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ
Η διαδικασία εξαγωγής ασφαλών συμπερασμάτων- η τέχνη της ορθής σκέψης είναι μια πολυσύνθετη διαδικασία, επίπονη, χρονοβόρα γεμάτη αμφιβολία, παλινδρομήσεις, αναθεωρήσεις και απαιτεί την αμφισβήτηση αρχικά των ίδιων μας των απόψεων και αντιλήψεων. Απαραίτητη και αναγκαία προϋπόθεση είναι η γνώση της αυστηρής επιστημονικής μεθόδου για τη διεξαγωγή συμπερασμάτων, η επίγνωση των τεχνικών των σοφιστών, της τέχνης της ρητορικής και της δημαγωγίας προκειμένου να μπορέσουμε να οχυρώσουμε την αντίληψή μας από “trojan horses” μειώνοντας το ”signal to noise ratio” (το κλάσμα ωφέλιμης πληροφορίας προς τον “θόρυβο”). Πρέπει να υιοθετηθούν κάποιες αρχές στις οποίες θα ”απαγορευτούν” οι “εκπτώσεις” προκειμένου να υπάρξει κοινός παρονομαστής. Μία εξ αυτών είναι ότι ο κριτής – χειριστής, θα αποφεύγει να προσθέσει την όποια προσωπική πεποίθηση χωρίς ρητή δήλωση, ενώ θα οφείλει να είναι αμείλικτος με το αποτέλεσμα της επεξεργασίας των στοιχείων. Αυτό βέβαια προϋποθέτει ότι για να βγει το αποτέλεσμα ορθό , σαν ένα εύγεστο φαγητό , οι πρώτες ύλες- στοιχεία και ο φούρνος- ανθρώπινος εγκέφαλος θα πρέπει και τα δύο να είναι τουλάχιστον κατάλληλα και σωστά επιλεγμένα.

ΑΤΕΛΕΙΕΣ – ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ
Τείνουμε να τοποθετούμαστε βάσει των ιδεολογικών ροπών, της εμπειρίας και των βιωμάτων που έχουμε αναπτύξει και όχι βάση των δεδομένων- της γνώσης που έχει με κόπο αποκτηθεί κάνοντας χρήση της αποστειρωμένης επιστημονικής μεθόδου. Για αυτό οφείλουμε αρχικά να ανακαλύψουμε και να μελετήσουμε τον βιο-υπολογιστή που λέγεται άνθρωπος, να διαβάσουμε τις οδηγίες χρήσης και να δούμε τα όρια και τις ατέλειές του όπως ακριβώς και η ζυγαριά του παραδείγματος. Θα πρέπει να αποσαφηνίσουμε τις αφηρημένες έννοιες όπως “καλό”, “σωστό” , “λάθος” κ.τ.λ. και να συνειδητοποιήσουμε την υποκειμενικότητά τους όπως και να διαχωρίσουμε το γεγονός από τη “μεταγλώττιση – ερμηνεία- αντίληψη”. Αυτό το οποίο εμπειρικά αντιλαμβανόμαστε και για το οποίο είμαστε σίγουροι απέχει πολύ από την πραγματικότητα η οποία ενδέχεται να είναι στείρα ερμηνείας. Αυτό που ονομάζουμε εμείς “πραγματικότητα” διαφέρει από την “αντικειμενική πραγματικότητα” και αποτελεί απλά την επεξεργασία από τον εγκέφαλο μας, των ερεθισμάτων που δέχονται τα αισθητήρια όργανά μας από το περιβάλλον. Μόνον εφόσον αντιληφθούμε τα όρια της ανθρώπινης αντίληψης, των βιολογικών περιορισμών των αισθητήριων οργάνων μας και της νόησης θα μπορέσουμε να χρησιμοποιήσουμε τον εγκέφαλο μας ως εργαλείο/ βιο-υπολογιστή για την διεκπεραίωση σύνθετων πράξεων με την όποια σχετική ασφάλεια. Ο εγκέφαλος δεν είναι παρά μία μητρική πλακέτα ενός υπολογιστή, δυνητικά ικανή να φέρει εις πέρας οτιδήποτε προγραμματιστεί να κάνει. Η δυνατότητα του να καταλήγει σε ασφαλή συμπεράσματα δεν έγκειται μόνο στη λειτουργία ή μη αυτού με την έννοια ότι ανταποκρίνεται σε ερεθίσματα, αλλά και στον ορθό του προγραμματισμό και το τακτό “καλιμπράρισμά” του (κάτι σαν τη ρύθμιση των ταχυτήτων ενός ποδηλάτου προκειμένου να συνεχίσει να λειτουργεί ομαλά).

 ΟΧΥΡΩΣΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ
 Ένα ακόμα βήμα στην επίτευξη του προσδιορισμού της αλήθειας είναι η ιεράρχηση των επιχειρημάτων και των προκείμενων. Η αλήθεια έχει την μεγαλύτερη βαρύτητα ακόμα και αν αντιβαίνει στην εμπειρία των αισθήσεων μας η ακόμα και στην τοποθέτηση ενός επιστήμονα διεθνούς κύρους και αναγνώρισης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Albert Einstein με την πολύ γνωστή του ρήση : ” God does not play dice with the universe” εκφράζοντας την αντίθεσή του στην ανερχόμενη θεωρία της κβαντομηχανικής. Την άποψη του Einstein βρίσκει σύμφωνη και η εμπειρική μας γνώση υποστηριζόμενη από τη λογική μας η οποία θα προέβλεπε ότι, εάν σε ένα υποθετικό πείραμα όπου είχαμε δύο διακριτές οπές – σχισμές πολύ κοντά η μία στην άλλη, πάνω σε ένα παραπέτασμα και βάλλαμε σε αυτό ηλεκτρόνια μέσω ενός κανονιού ηλεκτρονίων θα υπήρχαν τρία πιθανά ενδεχόμενα, πρώτον να διέλθει από την μία οπή, δεύτερον να διέλθει από την άλλη οπή και τρίτον να πέσει στο παραπέτασμα. Δυστυχώς όμως η αλήθεια είναι πολύ πιο σύνθετη και για τα δεδομένα της εποχής ανήκε στη σφαίρα του υπερλόγου και του παραλόγου. Το πείραμα της διπλής σχισμής ή αλλιώς πείραμα του Γιάνγκ δίχασε την επιστημονική κοινότητα προκαλώντας μέχρι και την κατακραυγή καθώς οι εξηγήσεις που επιχειρήθηκαν να δοθούν ξεπερνούσαν όλες τα όρια της μέσης ανθρώπινης λογικής και της κατεκτημένης μέχρι τότε γνώσης. Φάνηκε ότι η παρατήρηση επηρέαζε την έκβαση του αποτελέσματος και ότι ο παρατηρητής στην προσπάθεια του να δει από ποια σχισμή περνούσε το σωματίδιο αλλοίωνε το αποτέλεσμα σε σχέση με την απουσία παρατήρησης. Μέσω αυτού του πειράματος καταλήξαμε στο συμπέρασμα του δυισμού της ύλης. Το πείραμα αυτό που το 2002 ψηφίστηκε ως το ομορφότερο πείραμα φυσικής όλων των εποχών μας διδάσκει το εξής : Δεν υπάρχει ερμηνεία πάντα και δεν οφείλει κανείς να εξηγήσει τι ακριβώς συμβαίνει στο επίμαχο μέρος της πειραματικής διάταξης και ότι οφείλουμε να δεχτούμε πως απλά συμβαίνει σύμφωνα με τον μαθηματικό φορμαλισμό που περιγράφει με επιτυχία το σύστημα και όχι να αντιταχθούμε λόγω ανελαστικής πεποίθησης σε αυτό απλά και μόνο λόγω της κοινής γνώμης, της ρήσης κάποιας αυθεντίας ή γιατί αντιβαίνει στη λογική μας. Οφείλουμε ακόμα να μην αντιταχθούμε στη νέα γνώση επειδή και μόνο ο αγγελιαφόρος της είναι ιδιότροπος ή δεν κατέχει την όψη ή την ρητορική ενός υποστηρικτή της παλαιάς καλά εδραιωμένης παρωχημένης (όπως αποδείχθηκε) γνώσης όπως ένα παπάς που φέρει το πετραχήλι ή ένας βραβευμένος επιστήμονας με μια αληθοφανή μέχρι πρότινος θεωρία ή την πληθώρα του κόσμου (σαφώς ισχύει και το αντίστροφο, έχουν υπάρξει λαμπροί επιστήμονες ιερείς κ.τ.λ.). Η βαρύτητα της αλήθειας οφείλει να είναι ισχυρότερη αυτών. Οφείλουμε να κρίνουμε την ουσία και το μήνυμα και όχι τον αγγελιαφόρο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα κοινών θέσεων του Μαρξ και του Χριστού. Εάν σε ένα ακροατήριο μεικτών Μαρξιστών και Χριστιανών παρατεθούν ποιοτικά κοινές αξίες που υποστήριξαν αμφότεροι, τότε το ακροατήριο θα επευφημεί τον ομιλητή. Αν ο ομιλητής παραθέσει το όνομα του Χριστού οι Μαρξιστές θα αντιδράσουν στον ομιλητή ενώ αν παραθέσει το όνομα του Μαρξ αντιστοίχως θα αντιδράσουν οι Χριστιανοί. Τείνουμε λοιπόν να δίνουμε βαρύτητα και να κρίνουμε το άτομο και όχι το μήνυμα. Σε αυτό το γεγονός βασίζεται και η ρητορική η οποία αποσκοπεί στον προσηλυτισμό του ακροατηρίου. Δεν μπορούμε να συνεχίζουμε να αντικρούουμε την εμπεριστατωμένη γνώση με πεποιθήσεις ή επιθέσεις στον αγγελιαφόρο αυτής. Οφείλουμε να εστιάζουμε στην ουσία και όχι στο περιτύλιγμα.
Η ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ
Εν κατακλείδι επισημαίνεται η αναγκαιότητα της αντιμετώπισης των ζητημάτων της σύγχρονης εποχής όσο το δυνατόν πιο σφαιρικά γίνεται με έντονο το στοιχείο της ηθικής μέσα σε αυτά. Πολλή προσοχή χρειάζεται και στην αντίληψη και στις πεποιθήσεις που διαθέτουμε επίσης για έννοιες όπως η “δημοκρατία” και η “ισότητα” καθώς όπως και οι λογικοί τελεστές της επιστήμης των μαθηματικών, των αλγορίθμων και της πληροφορικής αναφέρονται και επιδρούν σε όμοια πράγματα. Δεν ενδέχεται να αποφανθεί κανείς τι είναι “καλύτερο” μεταξύ ενός κιλού πορτοκαλιών ή 10 γραμμαρίων τρούφας. Χαρακτηριστική είναι η ρήση του Isaac Asimov “Anti-intellectualism has been a constant thread winding its way through our political and cultural life, nurtered by the false notion that my ignorance is as good as your knowledge”. Σε ελεύθερη μετάφραση θεωρεί οι πολέμιοι του διανοητισμού τρέφονται από την εσφαλμένη θέση ότι « η άγνοιά μου είναι το ίδιο καλή με τη γνώση σου» καταλήγοντας στο ότι η μάστιγα της σημερινής κοινωνίας είναι η πεποίθηση ότι η δημοκρατία έγκειται στην εξίσωση της εμπεριστατωμένης γνώσης με την τυχάρπαστη εκφορά μιας όποιας άποψης. Οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την αιτία του προβλήματος και όχι να διαφωνούμε περί του αποτελέσματος. Είναι ανώφελο να επιχειρήσουμε να δώσουμε ένα πιο αυστηρό ορισμό της έννοιας “δημοκρατία” αλλά είναι άκρως γόνιμο να επιδιώξουμε την καλλιέργεια και την ορθή ενημέρωση όλων των συντελεστών αυτής. Ας μην ξεχνάμε ότι μέχρι η γη να αποδειχθεί ότι δεν ήταν επίπεδη, η θέση αυτή, ήταν κοινώς αποδεχτή αλήθεια. Η δημοκρατία δεν έγκειται στην αποδοχή της επιπεδότητας λόγω της κοινής γνώμης αλλά στη μεταστροφή των μελών της κοινωνίας στην αλήθεια. Η παραδοχή αυτού του λάθους ήταν σαφώς ιδιαίτερα επίπονη διαδικασία καθώς θα έπρεπε να ξαναγραφούν όλα τα βιβλία της εποχής και όχι μόνο αλλά η ανελαστικότητα και η άρνηση της δεν θα άλλαζε το γεγονός. Ο στρουθοκαμηλισμός πρέπει να εκλείψει. Συνεπώς στο σημείο αυτό καλούμαστε να μην επαναλάβουμε τα ίδια σφάλματα της ιστορίας, να μην αλυσοδέσουμε τον Προμηθέα ούτε να κυνηγήσουμε τον Tesla, να είμαστε ανοιχτοί στην αλλαγή και δύσπιστοι στις πεποιθήσεις μας. Ας σταματήσουμε να απορρίπτουμε και να κάνουμε κρεμαστάρια ό,τι δεν φτάνει η αλεπού. Ας είμαστε εμείς οι “πυρροφόροι” της αλλαγής, αρχικά μέσω της ορθής αντίληψης, στη συνέχεια μέσω της διαμόρφωσης συνείδησης και τέλος μέσω των πράξεων μας. Μόνο έτσι θα ευαισθητοποιηθούμε και θα καταφέρουμε να ανταπεξέλθουμε στον χαρακτηρισμό “sapiens” που μας έχει αποδοθεί.