Ο ρόλος του Κράτους στις αρχές του 19ου αιώνα…

του πολίτη Π. Λ. Παπαγαρυφάλλου,

Εκείνο το οποίο θα πρέπει να επισημανθεί και ν’ αναδειχθεί ως προς τον ρόλο του Κράτους από τις αρχές του 19ου αιώνα, είναι αυτό που έγραφε στα 1835, ο σπουδαίος Γάλλος Κοινωνιολόγος Αλεξίς ντε Τοκβίλ…

μελετώντας το πολιτικό, διοικητικό και νομοθετικό σύστημα της Αμερικής, διαπιστώνοντας ότι η προϊούσα πορεία των ευρωπαϊκών κρατών είναι η συγκεντροποίηση της εξουσίας, γράφοντας: «Το Κράτος οικειοποιήθηκε για τον εαυτό του παντού τα φυσικά προνόμια της καταργηθείσης ηγεμονικής δύναμης. Σε ο,τιδήποτε έχει σχέση με την διακυβέρνηση δεν ανέχεται πλέον κανένα ενδιάμεσο ανάμεσα σ’ αυτό και στους πολίτες και τους κατευθύνει αφ’ εαυτού στις γενικές υποθέσεις. Δεν ψέγω καθόλου την συγκέντρωση αυτή των εξουσιών, αλλά περιορίζομαι να την καταδείξω».
Προχωρώντας και αναδεικνύοντας τους νέους τομείς της κρατικής δραστηριότητας έγραφε: «Το Κράτος είναι εκείνο που ανέλαβε σχεδόν μόνο του να δίνει ψωμί στους πεινασμένους, αρωγή ή άσυλο στους αρρώστους, εργασία στους αργόσχολους και έγινε ο μοναδικός σχεδόν διορθωτής Όλων των αθλιοτήτων. Η Εκπαίδευση και η Πρόνοια, έγινε στους περισσότερους λαούς σήμερα (σ.σ. στα 1835) εθνική υπόθεση. Το Κράτος δέχεται και συχνά παίρνει το παιδί από την αγκαλιά της μητέρας του για να το εμπιστευθεί στους ανθρώπους του. Αυτό επιφορτίζεται με το να εμπνεύσει σε κάθε γενεά αισθήματα, να της παράσχει ιδέες. Η ομοιομορφία βασιλεύει στις σπουδές όπως και σε όλα τα υπόλοιπα. Η ποικιλότητα, όπως και η ελευθερία εξαφανίζονται μέρα με την μέρα… Η θρησκεία απειλείται να πέσει στα χέρια της κυβέρνησης… Αφαιρούν από τον κλήρο τις ιδιοκτησίες του και καθορίζουν ένα μισθό, εκτρέποντας και χρησιμοποιώντας για δική του ωφέλεια την επιρροή που ο ιερέας κατέχει. Τον κάνουν υπάλληλό του και συχνά υπηρέτη του και έτσι, μέσω αυτού διεισδύουν στα τρίσβαθα της ψυχής του ανθρώπου».

Συνεχίζοντας γράφει: «Αλλά αυτό δεν είναι ακόμη παρά μια όψη του πίνακα… Βεβαιώνω ότι δεν υπάρχει χώρα στην Ευρώπη όπου η δημόσια διοίκηση να μην έχει γίνει όχι μόνο περισσότερο συγκεντρωτική, αλλά και περισσότερο εξεταστική και λεπτομερής. Παντού εισδύει περισσότερο από πριν στις ιδιωτικές υποθέσεις… Το Κράτος έλκει προς τον εαυτό του το χρήμα των πλουσίων δια του δανείου και μέσω του ταμιευτηρίου διαθέτει κατά βούλησιν τα αργύρια των φτωχών. Γύρω του και εντός του συρρέουν ακαταπαύστως τα πλούτη του τόπου. Όσο μεγαλύτερη γίνεται η ισότητα τόσο περισσότερο συσσωρεύονται».
Ερχόμενος στο μέγα θέμα των επενδύσεων και την εκτέλεση έργων υποδομής γράφει: «Όσο το έθνος εκβιομηχανοποιείται, περισσότερο αισθάνεται και μεγαλύτερη ανάγκη δρόμων, διωρύγων, λιμένων και άλλων ημι-δημοσίων έργων, που διευκολύνουν την απόκτηση πλούτου… Το Κράτος δεν είναι μόνο ο πρώτος βιομήχανος αλλά τείνει όλο και περισσότερο να γίνει ο επικεφαλής ή μάλλον ο κύριος όλων των άλλων… Το ένστικτο της συγκεντροποίησης των εξουσιών υπήρξε κάπως σαν το ακίνητο σημείο εν μέσω της κινητικότητας της ύπαρξης των λαών και των σκέψεών τους».

Ο Τοκβίλ, ζώντας τον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 και μελετώντας τα κοσμοϊστορικά της αποτελέσματα, καταλήγει: «Δεν πιστεύω ότι υπήρξε έστω και μια περιοχή της Ευρώπης όπου η ανάπτυξη της ισότητας να μην προηγήθηκε ή να μην ακολουθήθηκε από μερικές βίαιες αλλαγές στην κατάσταση της ιδιοκτησίας και των προσώπων και σχεδόν όλες αυτές οι αλλαγές συνοδεύτηκαν από τεράστια αναρχία και έκλυση… Οι άνθρωποι του καιρού μας αντιλαμβάνονται ότι οι παλαιές εξουσίες καταρρέουν από παντού. Βλέπουν όλες τις επιρροές να πεθαίνουν και όλα τα παλαιά φράγματα να πέφτουν…» (βλ. το κλασσικό έργο του Α. ντε Τοκβίλ: «Η Δημοκρατία στην Αμερική», Εκδόσεις «Στοχαστής», Αθήνα 2001, σελ. 689-697. Σ.τ.Σ. Όλες οι υπογραμμίσεις του γράφοντος).

Έκτοτε έκανε και τούτη την διεισδυτική παρατήρηση, η οποία συνδέεται με την αύξηση του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων σε σχέση με την επέκταση των κρατικών δραστηριοτήτων: «Στο μέτρο που οι δικαιοδοσίες της κεντρικής εξουσίας αυξάνουν, αυξάνει και ο αριθμός των υπαλλήλων που εκπροσωπούν το κράτος. Σχηματίζουν έθνος μέσα στο έθνος» (βλ. οπ. π. σελ. 697 και σημ. 2).

Επισκοπώντας αυτές τις ιστορικές εξελίξεις, για τις οποίες ο Τοκβίλ έκανε εύστοχες προβλέψεις ως προς τις επαναστατικές αναταραχές που θα έρχονταν στον κόσμο, θα έλεγα ότι το θέμα της διοικητικής συγκεντρώσεως και αποκεντρώσεως, αποτελεί ένα μόνιμο ζήτημα των ανθρωπίνων κοινωνιών: Το Κράτος έχει την τάση να είναι συγκεντρωτικό. Να θέλει τα πάντα δικά του, γιατί αυτοί που το εκπροσωπούν – εκλεγμένοι ή όχι, έχουν συμφέρον να ελέγχουν τα πάντα και να εισπράττουν πολλαπλώς τα ωφελήματα.

Από την άλλη υπάρχει η διοικούμενη κοινωνία, η οποία ανάλογα με το βάθρο της Πολιτικής και Κοινωνικής ωριμότητας και χειραφέτησης διεκδικεί – ή θα πρέπει να διεκδικεί – ένα κύκλο αυτονόμου δράσεως γύρω από τις άμεσες τοπικές υποθέσεις που την αφορούν.

Και εδώ δυσκολίες, γιατί η ποιότητα των τοπικών εκπροσώπων και οι ικανότητές τους και το αληθινό ενδιαφέρον τους επηρεάζουν και την ποσότητα και την ποιότητα της λαϊκής συμμετοχής.

Αυτό σημαίνει ότι μια ουσιαστική τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση ανοίγει τους δρόμους της ευρύτερης λαϊκής συμμετοχής στην επίλυση τοπικών και περιφερειακών υποθέσεων, παρά το γεγονός ότι το Ελληνικό Κράτος ανέκαθεν αρνείται να θεσμοθετήσει εκείνα τα μέτρα τα οποία διευκολύνουν αυτή την προοπτική.

Παρ’ όλα αυτά είναι υποχρεωμένο, έως ένα βαθμό, να προβεί σε μερικές παραχωρήσεις, όχι γιατί το θέλει αλλά γιατί οι κοινωνικές ανάγκες το επιβάλλουν, αφού πάντοτε «ποτέ δεν υπήρξε ηγεμόνας απολύτως τόσο ισχυρός που να επιχείρησε να διαχειριστεί μόνος του, και χωρίς την βοήθεια δευτερευουσών εξουσιών, όλα τα τμήματα της μεγάλης αυτοκρατορίας», όπως πολύ εύστοχα έγραφε ο Τοκβίλ (βλ. οπ. π. σελ. 699).

Η Ελλάδα δεν είναι μεν αυτοκρατορία, πλην όμως ο Υπουργός της Πλατείας Συντάγματος δεν μπορεί να έχει σφαή εικόνα τι γίνεται στα διάφορα διαμερίσματα της μικρής Ελλάδας με τους μικρούς πολιτικάντηδες.