Οι συντεχνίες στον Ελληνικό κόσμο – Οι συντεχνίες και η Οθωμανοκρατία (έκτο μέρος)

του Νικολάου Π. Παππά, Πολιτικού Επιστήμονος

Πριν διαβάσετε το στ’ μέρος της σειράς,
διαβάστε το α’ μέρος ΕΔΩ, το β’ μέρος ΕΔΩ, το γ’ μέρος ΕΔΩ, το δ’ μέρος ΕΔΩ και το ε’ μέρος ΕΔΩ

Οι συντεχνίες ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την κοινοτική οργάνωση των βυζαντινών πόλεων. Η διατήρηση του κοινοτισμού στην περίοδο της Οθωμανοκρατίας, θα συνοδευτεί και με τη διατήρηση της οργάνωσης των επαγγελματικών ενώσεων. Οι Οθωμανοί κατακτητές όχι μόνο επέτρεψαν στις συντεχνίες την συνέχεια της λειτουργίας τους, αλλά τις προστάτεψαν. Σε πολλές περιπτώσεις τα ειρηνοδικεία εδίωκαν Εβραίους ή άλλους εμπόρους οι οποίοι προσπαθούσαν να αντικαταστήσουν τα μονοπώλια των Ελλήνων.

Υπάρχουν τρεις ενδιαφέρουσες πηγές στη Θεσσαλονίκη, όπου Έλληνες και Εβραίοι έμποροι έδιναν πραγματικές μάχες για τον έλεγχο της παραγωγής. Και στις τρεις περιπτώσεις όπου οι Εβραίοι παρανομούσαν με στόχο μεγαλύτερο κέρδος μέσω αθέμιτου ανταγωνισμού, οι Έλληνες πήγαν στο ειρηνοδικείο, μερικές φορές ακόμη και στην Πύλη, και δικαιώθηκαν, με αποτέλεσμα οι Εβραίοι έμποροι να εκδιωχθούν (1).

Το επεισόδιο αυτό δείχνει με τον καλύτερο τρόπο το πώς η λογική των συντεχνιών συνεχίστηκε αμείωτη στην Οθωμανοκρατία, και δεν παρήκμασε όπως διατείνεται η επίσημη ιστοριογραφία από την εποχή των Κομνηνών και μετά. Οι Εβραίοι έμποροι διατάρασσαν την ηρεμία της αγοράς, καθώς ανέβαζαν τις προκαθορισμένες τιμές, διέθεταν παραπάνω εμπόρευμα από το επιτρεπτό, και έκαναν εμπόριο στις περιοχές που ήταν μονοπώλιο των Ελληνικών συντεχνιών.

Οι συντεχνίες, ιδίως στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχαν μεγάλο μερίδιο στην κοινωνική ζωή μιας πόλης. Ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα για το ρόλο αυτό, μας το δίνει η Μοσχόπολη, μια πόλη που επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχε γίνει σημαντικό κέντρο του εμπορίου, και θα τολμούσαμε να την αποκαλέσουμε «Αθήνα» της εποχής της.

Όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές της εποχής η Μοσχόπολη είχε 13 με 20 συντεχνίες, οι οποίες έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην επιβίωση του ελληνισμού (2). Οι επαγγελματικές ενώσεις στη Μοσχόπολη, αλλά φυσικά και σε όλο τον ελληνικό κόσμο που οι συντεχνίες είχαν οικονομική άνεση, δαπανούσαν πολλά χρήματα σε «υποτροφίες» νέων που ήθελαν να σπουδάσουν, συντηρούσαν ορφανά παιδιά, αρρώστους και ανίκανους για εργασία (3). Με λίγα λόγια, το κοινωνικό κράτος το ενσάρκωναν οι συντεχνίες σε συνεργασία με τα μοναστήρια. Οι κοινότητες δε λειτουργούσαν ποτέ με τη λογική ύπαρξης ενός κεντρικού κράτους. Το κράτος και η κεντρική κυβέρνηση ήταν άγνωστη έννοια (και αντιθετική) στον κοινοτισμό.

Οι Οθωμανοί δεν είχαν κανένα λόγο να αντιταχθούν στις ενέργειες των συντεχνιών. Εφόσον δεν ζημιώνονταν οικονομικά δεν είχε λόγο να το απαγορεύσουν. Άλλωστε επιπλέον η φροντίδα των απόρων βοηθούσε στην ύπαρξη λιγότερων εντάσεων για την κατοχή.

Οι οθωμανικές αρχές είχαν πολλαπλά κέρδη από τη διατήρηση των συντεχνιών. Πρώτον, οι Έλληνες που είχαν εθνική κατοχή, μέσω της οικονομικής τους αυτονομίας τη βίωναν σε μικρότερο βαθμό, με αποτέλεσμα οι εξεγέρσεις να είναι μικρότερης κλίμακος. Για στις αγροτικές περιοχές, όπου οι συντεχνίες ήταν αρκετά περιορισμένες, η ιδιοκτησία γης ήταν σημαντικός παράγοντας για την εξασφάλιση αποφυγής της δουλείας, και της δυνατότητος του αυτοκαθορισμού. Στα αστικά κέντρα, η ελευθερία επιτεύχθηκε μέσω της διατήρησης των συντεχνιών.

Ένα άλλο στοιχείο, είναι ότι οι Οθωμανοί μέσω των συντεχνιών μπορούσαν να ελέγχουν τις διάφορες κοινωνικές ομάδες στις βιομηχανικές περιοχές. Οι έμποροι, όντας οργανωμένοι σε ομάδες ήταν πιο εύκολο για τις αρχές να επέμβουν σε εσωτερικές τους συγκρούσεις. Οι ιεραρχίες που διαμορφώνονταν οδηγούσαν, σε πάρα πολλές περιπτώσεις, σε σφοδρές συγκρούσεις, με αποτέλεσμα αρκετές φορές να παίρνουν τα προβλήματα πολιτικές προεκτάσεις. Σε πληθώρα περιπτώσεων οι συντεχνίες συμμετείχαν και στις πολιτικές διεργασίες στα κοινά. Στην Κωνσταντινούπολη, η συντεχνία των γουναράδων που είχε τεράστια δύναμη, συμμετείχε πολλάκις στην εκλογή του Πατριάρχη. Αυτό συνεχιζόταν μέχρι και το 1859, δηλαδή και μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής επαναστάσεως και τη δημιουργία του Ελλαδικού κράτους (4).

Διαβάζουμε σε εργασία σχετικά με τη δυναμική των συντεχνιών: «Οι συντεχνίες διατηρούσαν σημαντική κοινωνική επιρροή σε μεγάλα αστικά περιβάλλοντα όπου αποτελούσαν αντίπαλο εξουσιαστικό κέντρο, επηρέαζαν την εκλογική διαδικασία και συνάπτατε συμμαχική ή συγκρουσιακή σχέση με την κοινοτική ηγεσία. Στην Αθήνα στις αρχές του 19ου αιώνα και στη Θεσσαλονίκη σε όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα οι συντεχνίες γνώρισαν δυναμική ανάπτυξη, παράλληλα με το κοινοτικό μόρφωμα. Στις Σέρρες οι συντεχνίες ήταν τόσο ισχυρές ώστε η εκλογή του προυχοντικού σώματος αποτέλεσε προνομιακό μονοπώλιό τους» (5).

Η δυναμική αυτή των συντεχνιών ήταν φυσικό επόμενο, καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τις συντεχνίες αποτελούσαν η μεσαία τάξη των εκάστοτε κοινοτήτων, δηλαδή ο βασικός πυρήνας των πολιτών της. Άρα, παρότι για ορισμένους μελετητές θεωρείται αποτέλεσμα της οικονομικής ολιγαρχίας το να εκλέγουν οι συντεχνίες τους προύχοντες, τελικώς δεν είναι τόσο αντι-κοινοτικό. Γιατί τις κοινότητες τις ήλεγχαν ούτως ή άλλως οι απλοί πολίτες, δηλαδή τα ίδια άτομα που ήλεγχαν και τις συντεχνίες.

Οι Οθωμανοί εκμεταλλεύονταν τις συντεχνίες και για φορολογικούς λόγους. Οι Έλληνες, ένα έθνος με μεγάλη πολιτική παιδεία, ισχυρό αίσθημα ατομικότητας και ελευθερίας, ήταν από τα πιο κατάλληλα για την παραγωγή πλούτου. Για τους Έλληνες η παραγωγή πλούτου ήταν πηγή της αυτονομίας τους, ενώ για τους Οθωμανούς πηγή δύναμης και εσόδων.

Η συντεχνία ήταν κάτι σαν προστάτης των τεχνιτών στην επαγγελματική αλλά και στην κοινωνική ζωή. Η συντεχνία σου εξασφάλιζε καλύτερη ποιότητα ζωής, και στο κομμάτι της οργάνωσης της θα ξανατονίσουμε ότι εμφανίζει ελάχιστες έως μηδενικές διαφορές από την οργάνωση των συντεχνιών που βλέπουμε στη Βυζαντινή περίοδο. Και είναι απορίας άξιον, εάν δύναται αυτή η δημοκρατική οργάνωση των συντεχνιών να αναπτύχθηκε επί Οθωμανοκρατίας, δηλαδή εν μέσω εθνικής κατοχής, και να αρνούμαστε το ενδεχόμενο να προϋπήρχε από την εποχή όπου οι κοινωνίες αυτές ήταν εθνικά ελεύθερες. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι συντεχνίες έπαιξαν την εποχή εκείνη κρίσιμο ρόλο, μαζί με την κοινότητα και την εκκλησία, στη διάσωση του Ελληνικού πολιτισμού και της παράδοσης.

Η δυνατότητα των Ελλήνων να κρατήσουν ως ένα βαθμό την αυτοδιοίκησή τους, τους βοήθησε να μη χάσουν την πολιτική παιδεία και να κρατήσουν το υψηλό ανθρωποκεντρικό τους επίπεδο. Άλλωστε, οι Οθωμανοί μόνο να κερδίσουν είχαν από την ανοχή που έδειχναν, καθώς οι Έλληνες παρήγαγαν πλούτο, του οποίου μεγάλο μέρος κατέληγε σε αυτούς και στον στρατό τους. Οι δουλοπάροικοι Οθωμανοί κάτοικοι, αν και περισσότεροι, παρήγαγαν πολύ λιγότερο πλούτο απ’ ότι οι Έλληνες.

Επίλογος

Το Βυζάντιο έχει δεχτεί σε όλα τα επίπεδα ιστορική κακοποίηση. Η δυτική πνευματική τάξη, από τον Διαφωτισμό μέχρι και σήμερα, έχει ειρωνευτεί, έχει παραποιήσει τα κείμενα (όπως έχει κάνει και με την αρχαία ελληνική γραμματεία) και έχει αποσυνδέσει το Βυζάντιο από την πορεία της δύσης (τη στιγμή που θεωρεί τη ρωμαϊκή περίοδο κομμάτι της).

Παρά ταύτα, τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μία τάση αλλαγής και ανάδειξης της πραγματικής ιστορίας των Βυζαντινών. Η ανθρωποκεντρική του οργάνωση, η οποία κατάφερε να επιβιώσει μέσω του κοινοτισμού ακόμη και την περίοδο της Οθωμανοκρατίας, αρχίζει δειλά δειλά από ορισμένους να αναδεικνύεται. Οι πηγές είναι πάρα πολλές, το πρόβλημα είναι στην ερμηνεία αυτών.

Είναι καιρός να δούμε πιο ρεαλιστικά τον Ελληνικό κόσμο, κι όχι υπό το πρίσμα ιδεολογημάτων που μόνο στόχο έχουν να αποδείξουν αυτό που θέλουμε. Και αυτή η εργασία ελπίζει να εργαστεί προς αυτή την κατεύθυνση. Προς την αποκατάσταση της αλήθειας και μιας ελπίδας οι Έλληνες να εκτιμήσουμε το παρελθόν μας ώστε να βρούμε ξανά το δρόμο μας.

Κλείνοντας, θα θέλαμε να παραθέσουμε ένα πρακτικό εκλογής αρχόντων από την κοινότητα της Μυκόνου το 1615, δηλαδή την περίοδο της Οθωμανοκρατίας, θέτοντας ένα ερώτημα που θέσαμε και νωρίτερα. Γίνεται να συγκροτείται μια κοινωνία δημοκρατικά, εν μέσω εθνικής κατοχής, ενώ νωρίτερα ζούσαν σε μία θεοκρατικού τύπου φεουδαρχία;

Εάν αυτό δε γίνεται, κι αυτό υποστηρίζουμε εμείς, τότε η κοινοτική οργάνωση των Ελλήνων πρέπει να προϋπήρχε της Οθωμανοκρατίας, δηλαδή από την εποχή των Βυζαντινών βασιλέων.

Το παρακάτω πρακτικό είναι μία από τις χιλιάδες πηγές-αποδείξεις του υψηλού ανθρωποκεντρικού κεκτημένου του ελληνικού κόσμου μέχρι και το τέλος της Οθωμανοκρατίας. Αυτού του κόσμου ο οποίος μπορεί να ήταν «αγράμματος» κατά πολλούς και πολλές φορές να μην γνώριζε και την Ελληνική γλώσσα, όμως ποιοτικά και πολιτικά ήταν ανώτερος από τους περισσότερους σημερινούς «ηγέτες» του ελλαδικού πολιτικού συστήματος.

Στο πρακτικό ανακοινώνεται η εκλογή αρχόντων από τον λαό της Μυκόνου, ο οποίος έχει μαζευτεί στην εκκλησία. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η ρητή δήλωση ότι, αν ο λαός της Μυκόνου αποφασίσει ότι θέλει να πάρει πίσω την εντολή προς τους άρχοντες και να εκλέξει στη θέση τους άλλους, μπορεί να το κάνει, σε αντίθεση με σήμερα που εάν ο λαός αλλάξει γνώμη, δεν μπορεί να κάνει τίποτα και πρέπει να περιμένει 4 χρόνια:

Πρακτικό εκλογής των αρχόντων της Μυκόνου:
«1615. – οκτοβρίου στις 8 μύκονο. […] τιν σήμερον εμαζοκτίκαμε εμίσ όλοσ ο ραγιάσ ιγουν υλαηκί όξο ύστον μέγα υλια κι΄ εδιαλέξαμεν δια το πλεα καλίτερο τισ ραγίασ κι΄ τον φτοχόν κι΄αλετζάραμεν κι΄βαλαμεν ναγοβερναρουσι το νισι μας εοσ ένα χρονο τον μρ αντρέα καλα[μαρ]α κί τον κιρ μανόλι στάθι κατά τους πατούς κι κοντεντζιωνεσ οπου ηχαμεν καμομενούς τους ανο[λε]γομένου κεσίμι κι ακομυ κι του κουμέρκι από τιν σιμερο ναηνε κι αυτό εδικοτος κι άνισοσ κι΄ εθελασι γοβερναρι καλα με φόβο θεου χωρισ καμιάς λογίσ κακιτα κι αζιγαβα [απάτη] θελομεν τις ξανα κουφερμαρί παλί υδέ κι ηθέλαμεν γνορίσι καμίας λογισ αταξία υστο μεσον του ανισοσ κι ο χρόνοσ δενιθελενιστε κομπλικαρισμένοσδ θέλομεν τισ ευγαλι κι΄ θελομεν βαλι αλούσ ναγοβερναρούσι…» (6).

Σημειώσεις:
(1) Αναλυτικότερα επί του θέματος στο έργο του Γεώργιου Κοντογιώργη «Κοινωνική δυναμική και Πολιτική αυτοδιοίκηση, Οι Ελληνικές Κοινότητες της Τουρκοκρατίας», εκδ. Λιβάνη, 2012, σ. 156-159

(2) Ο Σκαρλάτος Βυζάντιος, γνώστης της ζωής της Οθωμανοκρατίας, γράφει με γλαφυρό τρόπο ότι πολλές φορές οι συντεχνίες «έσωσαν το γένος». Σκαρλάτος Βυζάντιος, Η Κωνσταντινούπολις, τόμος Γ’, Αθήναι, 1869, σελ. 468

(3) Μοσχόπολις – Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας 1500-1769, Φάνης Μιχαλόπουλος, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2011, σελ. 17

(4) Βλ. σημείωση 1, σελ. 152-153

(5) Δημήτριος Παπασταματίου & Φωνίων Κοτζαγιώργης, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Πολιτικής Κυριαρχίας, ΣΕΑΒ (www.kallipos.gr) , 2015, σελ. 126

(6) Περικλής Ζερλέντης, Σύστασις του κοινού των Μυκονίων, Τύποις Νικολάου Γ. Φρέρη, 1924, σελ. 18-19 Το κείμενο παρατίθεται όπως βρέθηκε, με την ίδια ορθογραφία.

τέλος έκτου και τελευταίου μέρους